شرق: در این سفر که مصادف با درگیری مرزی آذربایجان وارمنستان بر سر قره باغ است، حیدر علی اف، رئیس جمهور وقت آذربایجان، در دیدارهای مکرر خود با آیت الله هاشمی رفسنجانی، از ایشان تقاضای ورود ایران به جنگ به نفع آذربایجان را دارد و پیشنهاد می کند که ایران اداره جمهوری آذربایجان را بپذیرد.  آیت الله هاشمی رفسنجانی که به زیرکی علی اف در مقایسه با سایر روسای جمهور آسیای میانه پی برده بود، ضمن تلاش برای صلح و برقراری آتش بس میان آذربایجان و ارمنستان که در همین سفر نیز به موفقیت نسبی می رسد، پس از مشورت با مسئولان همراه ورود ایران به جنگ را نمی پذیرد، ضمنا در صداقت آقای علی اف در سخنان و پیشنهاد خود تردید می کند.با توجه به دقت و تفصیل آیت الله هاشمی رفسنجانی در نگارش خاطرات خود، طبیعتا این بخش می تواند سند روشن و گویایی از جزئیات موضوع باشد و البته برای شرح بیشتر نیز توضیحات مسئولان همراه ایشان که مورد مشورت قرار گرفته اند، می تواند مفید باشد. در این بخش به ذکر بخش های مرتبط با موضوع از خاطرات آبان ماه سال ۱۳۷۲ آیت الله هاشمی رفسنجانی می پردازم.

۴ آبان ۱۳۷۲: بعد از شام خصوصی گفت که در ارسال سلاح های خریده شده از تهران تعجیل شود و نیز اسلحه هایی که فراریان از جنگ به ایران برده اند، به آذربایجان ارجاع شود؛ گفتم فورا اقدام کنند.

۵ آبان: برای مذاکرات خصوصی به مقر ریاست جمهوری رفتیم. ساختمان مجللی است. دکتر ولایتی و آقای حسن اف هم بودند و سفیرمان مترجم بود. به محض نشستن، تلفن زنگ زد و صحبت کرد و معلوم شد که مربوط به جنگ است؛ آقای علی اف گفت خبر می دهند ارس طرف منطقه زنگلان، زیر آتش انبوه ارامنه است و مردم برای فرار به ایران از رود ارس عبور می کنند و تلفات می دهند. عاجزانه استمداد کرد. احتمال می دادیم که مقداری هم جوسازی و مقدمه چینی برای مطلب اصلی مذاکرات خصوصی است، ولی خالی از حقیقت هم نیست. نقشه آوردند و توضیح دادند. معلوم شد که اگر زنگلان سقوط کند، از مرز ارمنستان تا نزدیک پارس آباد، ارامنه به مرز ما در شمال ارس می چسبند. پیشنهاد مشخص با اصرار این است که ما در جنگ به نفع آنها شرکت کنیم. صریحا می گویند ما همه آذربایجان را در اختیار شما می گذاریم و آماده ایم جمهوری اسلامی در آذربایجان تشکیل شود و بدون کمک ایران، نمی توانیم دفاع کنیم و امکان پیشرفت ارامنه تا باکو هم وجود دارد. نقشه ارمنستان بزرگ را که گویا ارامنه در سال ۱۹۸۰ منتشر کرده اند، نشان دادند که در آنجا از دریای سیاه تا دریای خزر و از جنوب تا ارومیه و از غرب، خاک ترکیه تا سوریه را شامل شده است.

گفتم این تصمیم بسیار بزرگی است که آثار فراوان منطقه ای و جهانی دارد و باید عواقب آن در هر جهت بررسی شود و باید در تهران بررسی کنیم و جواب بدهیم، ولی کار فوری این است که تلاش کنیم فعلا آتش بس برقرار شود و شما باید مقاومت کنید که زنگلان از دست نرود... برای این منظور، دکتر ولایتی در همان جلسه با معاون وزیر امور خارجه ارمنستان تماس گرفت و پیام مرا برای رئیس جمهور ارمنستان منتقل کرد که گفتم در تلفن قبلی مان قرار شد ارامنه از حدود فعلی دیگر پیشرفت نکنند و عملیات چند روز اخیر، نقض آن قرار است و با لحنی آرام، نوعی تهدید نمودیم. اجازه خواست که رئیس جمهور ارمنستان با شخص من تلفنی صحبت کند؛ موافقت کردم...آقایان روحانی، ولایتی و واعظی آمدند. در رابطه با موضعمان درخصوص جنگ قره باغ مذاکره کردیم. باز هم جلسه خصوصی با علی اف درباره حمایت از آنها در جنگ با ارامنه داشتیم و نهایتا جمع بندی به این صورت شد که برای تحقق آتش بس و حفظ زنگلان و عقب نشینی، تلاش سیاسی کنیم و راه هایمان را برای کمک به محاصره شدگان زنگلان باز بگذاریم و مانوری در مرز داشته باشیم، تا نظامیان ما درباره کیفیت دفاع، مذاکره کنند و پیشنهاد اتحاد دفاعی را در تهران بررسی کنیم و سپس جواب دهیم. خبر دادند که از شدت گلوله باران کاسته شده است. با این خبر به جلسه ضیافت شام رفتیم. سالن بسیار وسیعی دارند و صدها مهمان دعوت کرده بودند. چند قطعه موسیقی اجرا کردند. بعد از شام مسئله آتش بس را پیگیری کردیم؛ معلوم شد اجرا شده است.

۷ آبان: تقریبا همه جا در حرکت ها و بازدیدها، رئیس جمهور همراه من بود و فرصت زیادی داشتیم که در مسیرها، در اتومبیل صحبت کنیم و سفیرمان هم مترجم خوب و مطمئنی بود و همیشه همراهمان. از نکات جالب همین است که اعتمادشان به سفیر ما در این حد بالا بود که آن مسائل محرمانه را مطرح کردیم.یکی از حرف های مهم و تکراری اش این بود که ایران از این فرصت جنگ با ارامنه استفاده کند و حضور خودش را در آذربایجان بالا ببرد و گاهی تعبیر می کرد که اینجا از آن ایران بوده و حالا هم بیایید دفاع کنید و اداره کنید. در نخجوان هم که بود، شبیه این حرف ها را می زد و تحلیل می کرد که اگر شما آذربایجان را تحت قدرت خود بگیرید، حاکمیت روسیه در کل قفقاز متزلزل می شود. گاهی می گفت ایران و آذربایجان، با هم می توانیم روسیه را تا روی سنگ مرز اصلی اش عقب برانیم؛ چون داغستان و تاتارستان و چچن اینگوش و اوستیا، همه از حاکمیت روس ها ناراضی اند؛ البته چون به خاطر استیصال در جنگ و حمایت روسیه از ارامنه به این مواضع افتاده اند، نمی توانیم اطمینان کنیم، به خصوص که براساس اظهارات آقای نیازف، اینها در مشترک المنافع و بحث [رژیم حقوقی] دریای خزر با خواسته های روس ها هماهنگ هستند.

۸ آبان: بعد از نماز مغرب، شورای عالی امنیت ملی جلسه داشت. درباره درخواست کمک نظامی از سوی جمهوری آذربایجان مذاکره شد. درمورد کمک های آموزشی، تسلیحاتی و سیاسی موافقت شد، اما درمورد همکاری عملی در دفاع مخالفت شد.

۹ آبان ۱۳۷۲:... شب با آیت الله خامنه ای جلسه داشتیم. بیشتر درباره سفر من به آسیای میانه و آذربایجان و تربیت بدنی و... مذاکره داشتیم. بررسی این خاطرات نشان می دهد که: اولا پیشنهاد آقای حیدر علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، مبنی بر اداره این کشور توسط ایران، اقدامی سیاسی و در جهت درگیرکردن ایران در جنگ با ارمنستان بوده است که با رویکرد جمهوری اسلامی در سیاست خارجی مبنی بر احترام به مرزهای بین المللی و مخالفت با کشورگشایی مغایرت داشته است. ثانیا در صداقت آقای علی اف در این پیشنهاد تردید جدی وجود داشته است، به ویژه آنکه آذربایجان در سایر موضوعات نظیر تقسیم دریای خزر هماهنگ با روسیه و علیه ایران عمل می کرده است.ثالثا، حتی در صورت جدی بودن پیشنهاد نیز با توجه به شرایط بین المللی و نفوذ قدرت هایی نظیر روسیه، ترکیه و آمریکا، حضور مستقیم جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان بسیار مشکل و پرهزینه برآورد می شد. بر این اساس آیت الله هاشمی رفسنجانی ضمن مشورت با مسئولان همراه، سیاست اصولی پرهیز از دخالت در جنگ را به آذربایجان اعلام می کند و ضمن برقراری آتش بس، پس از بازگشت به تهران، مباحث در شورای امنیت ملی طرح و تصمیم بر عدم دخالت عملی ایران در جنگ تایید می شود و یک روز بعد نیز در مذاکره آیت الله هاشمی رفسنجانی با رهبر انقلاب، موضوع به استحضار ایشان رسانده می شود.

در مجموع نظریه آیت الله هاشمی رفسنجانی در اداره کشور را می توان دکترین صلح و توسعه نامید و هرچه زمان می گذرد، صحت و کارآمدی این نظریه در جهت تامین منافع ملی و رفاه مردم بیشتر آشکار می شود.