آذربایجان مدعی بخشی از جاده ارتباطی ایران و ارمنستان است. بخشی که ۱۶ کیلومتر است. اگر این بخش به باکو برسد، عملا مرز ایران و ارمنستان دستخوش تغییر قرار خواهد گرفت. مهمتر آنکه اخبار غیررسمی از تلاش باکو برای تسلط بر استان سیونیک با حمایت ترکیه حکایت دارد. اگر چنین اتفاقی رخ دهد، عملا مرز ایران و ارمنستان به طور کامل از میان خواهد رفت؛ موضوعی که مقام‌های ایران بارها بدان اشاره کرده و با آن مخالفت کرده اند.
«انتخاب» / سجاد کامروا: الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان اخیرا در گفت و گو با یک رسانه ترکیه ای درباره ادعای ورود ۶۰ کامیون ایرانی به منطقه قره باغ در تابستان امسال گفته است که «این اولین باری نیست که کامیون‌های ایرانی به صورت غیرقانونی به منطقه قره باغ سفر می‌کنند. این چیزی است که به طور مداوم در جریان دوران اشغال [قره باغ توسط ارمنستان] رخ می‌داده است».
او گفته است: «ما اطلاعاتی داشتیم اما قطعاً مثل زمان حال، اطلاعاتمان واضح نبود. با توجه به این موضوع، ما از کانال‌های مختلف نارضایتی خود را از عبور غیرقانونی ابراز داشتیم اما این رویه ادامه داشت».
علی‌اف همچنین گفت که در صورتی که ورود کامیون‌های ایران به قره باغ ادامه پیدا کند، باید مالیات پرداخت کنند.
علی اف همچنین در خصوص رزمایش نظامی ایران در مرز جمهوری آذربایجان اظهارنظر کرد و گفت: «این یک رویداد بسیار تعجب‌آور است. هرکشوری می‌تواند هرگونه رزمایش نظامی را در قلمرو خود انجام دهد. این حق حاکمیتی آنها است اما چرا حالا و چرا در مرز ما؟ چرا زمانی که ارامنه در جبرائیل، فضولی و زنگلان بودند، چنین رزمایش‌هایی در کار نبود؟ چرا پس از آزادسازی این زمین‌ها پس از سی سال اشغال برگزار می‌شود؟»
این اظهارات با واکنش مقام های ایرانی روبرو شده است. سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه در واکنش به اظهارات الهام علی اف، گفته است:در حالیکه روابط خوب و محترمانه‌‌ای میان دو کشور وجود دارد و مسیرهای معمول ارتباطات میان دوطرف در بالاترین سطح وجود دارد، بیان آن به این شیوه مایه تعجب است.
او افزود ه است: در این زمینه و موضوعات دیگر مرتبط با آن، در دیدار دو وزیر امور خارجه در حاشیه نشست اخیر مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک، رایزنی های جدی و دقیقی صورت گرفت و توافق شد در یک بستر مناسب این گفت‌وگو ها ادامه پیدا کند. او گفت: جمهوری اسلامی ایران همواره مخالفت خود با هرگونه اشغال سرزمینی را اعلام داشته و بر لزوم احترام به تمامیت ارضی کشورها و مرزهای شناخته شده بین المللی تاکید کرده است. ضمن آنکه رعایت حسن همسایگی و همجواری از مهمترین موضوعاتی است که انتظار می رود از سوی همه همسایگان مورد توجه قرار گیرد.
خطیب زاده افزود: مانور انجام شده ازسوی کشورمان در مناطق مرزی شمال‌غرب یک موضوع حاکمیتی است و برای آرامش و ثبات کل منطقه انجام می شود. البته روشن است که جمهوری اسلامی ایران، حضور هرچند نمایشی رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای خود را تحمل نخواهد کرد و دراین رابطه هر اقدامی را که برای امنیت ملی خود لازم بداند انجام خواهد داد.
اما ماجرا چیست؟ شاید بهتر باشد موضوع را از موقعیت سرزمینی کشور آذربایجان آغاز کنیم.
(نقشه بالا) موقعیت نخجوان، بخشی از جمهوری آذربایجان که از سرزمین اصلی جداست اما با ترکیه و ایران مرز مشترک دارد
سرزمینی دو تکه
خاک جمهوری آذربایجان دو تکه است. به جز سرزمین اصلی، بخشی از این کشور به نام جمهوری خودمختار نخجوان نیز وجود دارد که حدود 5300 کیلیومتر مربع مساحت و 450 هزار نفر جمعیت دارد. نخجوان به وسلیه بخشی از خاک ارمنستان از سرزمین اصلی آذربایجان جدا شده است.
این منطقه 163 کیلیومتر با ایران و 224 کیلومتر با ارمنستان و 12 کیلومتر هم با ترکیه مرز مشترک دارد.
یکی از دغدغه های اصلی جمهوری آذربایجان در تمام سال های بعد از استقلال آن، باز کردن مسیرهای ارتباطی با نخجوان به ویژه مسیر زمینی بوده است.
قره باغ و روابط خصمانه با ارمنستان
جمهوری آذربایجان و ارمنستان از زمان استقلال خود در اوایل دهه 1990 با یکدیگر در دشمنی بوده اند. دلیل این موضوع اختلاف نظر دو طرف بر سر منطقه قره باغ بوده است. قره باغ در دنیا بخشی از جمهوری آذربایجان تلقی می شود اما از زمان استقلال جمهوری های شوروی، ارمنستان بر این منطقه تسلط داشته است.
نتیجه آنکه حکومتی ارمنی در این منطقه با حمایت ارمنستان تشکیل شده بود؛ حکومتی که البته کشورهای دنیا و سازمان های بین المللی آن را به رسمیت نشناخته بودند اما مورد حمایت ارمنستان بوده است.
آذربایجان و ارمنستان چندین بار در سه دهه گذشته بر سر این منطقه با یکدیگر وارد جنگ شده بودند.
جنگ 44 روزه
سال گذشته آخرین جنگ میان دو طرف درگرفت و در آن آذربایجان برخلاف دفعات پیشین توانست بخش های زیادی از قره باغ را از ارمنستان پس بگیرد.
حواشی اخیر که رییس جمهور آذربایجان با اظهارات اخیرش بار دیگر بر آن دامن زده، در واقع از نتایج جنگ سال گذشته است. اما ماجرا چیست؟
امتیازی که از ایران گرفته شد
تا پیش از جنگ سال گذشته، آذربایجان برای ارتباط زمینی با نخجوان از خاک ایران استفاده می کرد. زیرا به دلیل روابط خصمانه با ارمنستان راه دیگری برای ارتباط با این بخش از کشورش را نداشت.
با توافقی که بعد از جنگ میان آذربایجان و ارمنستان انجام شد، مسیر زمینی ارتباط نخجوان با سرزمین اصلی آذربایجان با وساطت روسیه به خود باکو رسید. به بیان ساده تر، امتیاز که ایران در برقراری ارتباط میان این دو بخش همسایه شمالی اش داشت، از میان رفت.
ماجرای کامیون ها
از سوی دیگر، با تسلط آذربایجان بر جاده ارتباطی مورد اشاره، عملا ارتباط ایران و ارمنستان نیز تحت تاثیر قرار گرفته است. حالا نیروهای جمهوری آذربایجان جلوی تردد آزادانه کامیون های ایرانی را گرفته و بابت این رفت و آمد حق ترانزیت طلب می کنند.
مبلغ این حق ترانزیت نیز 130 دلار است.
با بیانی دقیق تر، از مسیر حدود 400 کیلومتری مرز نوردوز - بین ایران و ارمنستان - تا ایروان، پایتخت ارمنستان، برای 16 کیلومتر آن کشور آذربایجان ادعای مالکیت دارد و کامیون‌های ایرانی که از مسیر عبور می‌کنند را ملزم به پرداخت عوارضی و حقوق ورودی کرده است و در برخی از موارد کامیون‌ها در صف چند ساعته تفتیش و بازرسی بار معطل می‌مانند.
البته ارمنستان یک مسیر جایزین برای این جاده هم دارد اما این مسیر هنوز زیرساخت لازم برای عبور همه تریلی ها از آن را ندارد.
(نقشه بالا) جاده ارتباطی ایران - ارمنستان که بخشی از آن جاده گوریس - کاپان است و اکنون بخشی از این جاده [بخش مشخص شده در کادر قرمز] به دست آذربایجان افتاده
جاده گوریس - کاپان
جاده گوریس - کاپان که این روزها نام آن زیاد شنیده می شود، این دو شهر ارمنستان را به هم وصل می کند. این جاده 80 کیلومتری در واقع بخشی از جاده ای است که ایران را به پایتخت ارمنستان وصل می کند.
این جاده قبل از جنگ سال گذشته، کاملا در اختیار ارمنستان بود اما اکنون 16 کیلومتر آن در محدوده سرزمینی آذربایجان قرار گرفته است.
در واقع اکنون این جاده از شهر گوریس در ارمنستان آغاز می شود و در ادامه وارد خاک آذربایجان می شود و پس از 16 کیلومتر دوباره وارد خاک ارمنستان شده و به شهر کاپان می رسد.
بازداشت دو راننده ایرانی
چنانچه گفته شد آذربایجان برای گذر کامیون های ایرانی از بخشی از جاده گوریس کاپان 130 دلار حق ترانزیت طللب می کند. اخیرا 60 کامیون ایرانی از این مسیر گذشته اند که با نیروهای آذربایجانی مواجه شده اند.
دو نفر از آنها نیز توسط باکو دستگیر شدند که بلافاصله با واکنش مقام های ایرانی مواجه شد. تهران از باکو خواست بی درنگ این رانندگان را آزاد کند.
با وجود این، ماجرای تنش اخیر کمی پیچیده تر از یک مسیر ترانزیتی است و به بخش هایی از یک استان در کشور ارمنستان مربوط است.
(نقشه بالا) موقعیت استان سیونیک ارمنستان که 44 کیلومتر با ایران مرز مشترک دارد
استان سیونیک
مرز ایران و ارمنستان 44 کیلومتر است. تمام این مرز در محدوده استان سیونیک در ارمنستان قرار دارد. استان سیونیک هم با ایران مرز مشترک دارد و هم با سرزمین اصلی آذربایجان و هم با نخجوان.
این استان بیش از 4500 کیلومتر مربع مساحت دارد؛ یعنی مساحتش فقط اندکی از نخجوان کمتر است.
ادعای باکو درمورد استان سیونیک
برخی اخبار غیررسمی از تلاش باکو برای تسلط بر استان سیونیک با حمایت ترکیه حکایت دارد. این اخبار می گویند آذربایجان می خواهد با کمک ترکیه این استان را از چنگ ارمنستان درآورده و ارتباط زمینی خود با نخجوان را کاملا به کنترل خود درآورد.
اگر چنین اتفاقی رخ دهد، عملا مرز ایران و ارمنستان به طور کامل از میان خواهد رفت؛ موضوعی که مقام های ایران بارها بدان اشاره کرده و با آن مخالفت کرده اند.
اهمیت استراتژیک سیونیک چیست؟
همان گونه که تشریح شد، استان سیونیک در واقع تنها استان مرزی ارمنستان با ایران است. در نتیجه این استان دروازه ایران به ارمنستان و از آنجا به سایر نقاط قفقاز و در نهایت اروپای شرقی به شمار می رود.
در واقع اگر این استان به کنترل آذربایجان درآید، عملا ارتباط زمینی ایران با اروپا از طریق ارمنستان به طور کامل قطع خواهد شد و هرگونه ارتباط زمینی ایران با اروپا صرفا از طریق آذربایجان یا ترکیه میسر خواهد بود.
وسوسه باکو
باکو به طور رسمی ادعایی در خصوص مالکیت بر استان سیونیک ارمنستان نکرده اما واقعیت آن است که پس از جنگ قره باغ تلاش زیادی کرد تا ارتباط زمینی سرزمین اصلی خود با نخجوان را برقرار کند.
در موافقتنامه پایان جنگ بین باکو، ایروان و مسکو آمده است که «تمامی محورهای مواصلاتی اقتصادی و حمل و نقل در منطقه رفع انسداد شده‌اند. جمهوری ارمنستان به منظور سازمان‌دهی تردد بدون مانع شهروندان، خودروها و کالاها در هر دو جهت، ارتباطات حمل و نقلی بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را فراهم می‌کند. کنترل ارتباطات حمل و نقلی تحت کنترل سرویس خدمات مرزی FSB روسیه خواهد بود.»
همچنین بر اساس همین توافق، «با توافق طرفین، ساخت محورهای حمل و نقل جدید برای متصل کردن جمهوری خودمختار نخجوان به مناطق غربی آذربایجان انجام خواهد شد.»
به بیان ساده تر، ارتباط زمینی آذربایجان و نخجوان در این توافق تضمین شده اما کنترل این راه های ارتباطی به روسیه سپرده شده است.
اگرچه در این توافق آتش بس هیچ حرفی از تسلط آذربایجان بر سیونیک به میان نیامده اما تضمین ارتباط سرزمین اصلی آذربایجان با نخجوان می تواند طمع آذربایجان برای تسلط بر این استان را برانگیزد.
آیا آذربایجان گامی برای اشغال سیونیک برداشته؟
اخبار جسته و گریخته حکایت از آن دارد که باکو بخشی از نیروهایش را به استان سیونیک ارمنستان هم فرستاده.
علی سقاييان، سفير پيشين ايران در ارمنستان در این باره گفته است: ادعای آذربايجان در خصوص كاميون‌های ايرانی كه در منطقه تردد می كنند، بيش از هر چيز نقص در توافق سه‌جانبه آتش‌بس جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ ميان باكو و ايروان با وساطت مسكو است. در بند نهم اين توافقنامه وضعيت قره‌باغ به صورت كامل مبهم نگه داشته شده است و نيروهای حافظ صلح روسی در آنجا مستقر هستند. الان مشخص نيست كه اين منطقه تحت حاكميت ارمنستان است يا تحويل جمهوری آذربايجان شده است. اين مساله باعث شده است كه باكو مدعی شود بخشی از قره‌باغ اشغالی در استان سيونيك واقع شده است.
او همچنین تاکید کرده است که «همين چند هفته پيش هم تعدادی از نيروهای نظامی جمهوری آذربايجان وارد بخشی از استان سيونيك شدند، ارمنستان هيچ مقاومتی نكرد. باكو مدعی است كه اين پيشروی های اخير آزاد كردن بخش‌هايی از خاك جمهوری آذربايجان است. باكو مدعی است كه عبور كاميون‌های ما از اين مسير كه نزديك به ۲۰ كيلومتر از جاده از محل تحت تصرف باكو عبور می كند، بايد عوارض عبور از خاك آذربايجان پرداخت كنند. باكو همچنين مدعی است كه در دوران اشغال قره‌باغ هم، كاميون‌های ايرانی بدون اجازه جمهوری آذربايجان به قره‌باغ تردد داشتند. از آنجا كه ارمنستان هيچ واكنشی به اين پيشروی های نظامی جمهوری آذربايجان نشان نمی دهد، حالا باكو مدعی شده و به خودش حق داده است تا از كاميون‌ها و اتوبوس‌های ايرانی عوارض تردد در رفت و برگشت دريافت كند.»
(نقشه بالا) محل تقریبی کردیدوری که سرزمین اصلی آذربایجان را به نخجوان وصل می کند و در صورتی که به تسلط باکو درآید، مرز ایران و ارمنستان را تخت تاثیر قرار خواهد داد
کریدور زنگیلان
کریدور زنگیلان در واقع همان کریدوری است که قرار است سرزمین اصلی آذربایجان را به نخجوان وصل کند؛ اتصالی که این نگرانی را به وجود آورده که ممکن است عملا مرزهای ایران و ارمنستان را از بین ببرد.
واقعیت آن است که مفاد توافق آتش بس دو طرف می گوید جمهوری آذربایجان که بر بخش های جنوبی قره‌باغ نظیر شوشا، منطقه فضولی، زنگیلان و جبرائیل در کنار رود ارس و در مرز با ایران تسلط یافته، تداوم حضور خواهد داشت و در سایر مناطق هم حاکمیت به تدریج و طی بازه زمانی پنج ساله در اختیار جمهوری آذربایجان قرار خواهد گرفت.
اما در عین حال جمهوری آذربایجان حاضر شده دالان لاچین در قره‌باغ کماکان به روی ایروان به خانکندی باز باشد و بزرگراهی بزرگ هم برای این مسیر احداث شود. در برابر، این موضوع هم پیشنهاد شده که از داخل ارمنستان و اختصاصا شهر کاپان در جنوب ارمنستان یک خط ارتباطی میان باکو و نخجوان برقرار شود. این خط ارتباطی از شهر تازه آزاد شده زنگیلان در جنوب قره‌باغ آغاز و از کاپان به نخجوان خواهد رسید.
این جاده همان کریدوری است که به کریدور زنگیلان معروف شده و اگر به طور کامل تحت اختیار آذربایجان باشد - که البته بر اساس توافق آتش بس این گونه نیست - مرز ایران و مارمنستان را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
نقش ترکیه و اسرائیل
ترکیه از گذشته بر اتحاد با آذربایجان تاکید داشته است. با تحولات اخیر و پیروزی باکودر جنگ و امتیازاتی که گرفت، حالا چشم آنکار به مسیر زمینی گسترده تر با آذربایجان است.
ترکیه 12 کیلومتر با نخجوان مرز مشترک دارد. اگر استان سیونیک ارمنستان به آذربایجام ملحق شود، عملا راه زمینی ترکیه به آذربایجان و دریای خزر هم باز خواهد شد.
اسرائیل هم نقش پررنگی در این ماجرا دارد. اسرائیل ارتباطات گسترده ای با باکو دارد. تقریبا 40 درصد تسلیحات آذربایجان را تل آویو تامین می کند. اسرائیل همچنین از نفوذ خود در واشنگتن به نفع باکو بهره می گیرد. در مقابل، آنچه تل آویو از آذربایجان می خواهد، حضور در مرزهای ایران است. از نگاه اسرائیل این حضور باید به گونه ای باشد که تل آویو بتواند اطلاعات حساس و مورد نیاز خود از ایران را با استفاده از جاسوسی به دست آورد. ابعاد این حضور البته گسترده تر هم شده و اخبار غیررسمی می گوید شمار نیروهای امنیتی اسرائیل در آذربایجان بین ۵۰۰ تا یک‌هزار نفر است.
موضع ایران
ایران بارها و بارها از سال گذشته تاکنون تاکید کرده است که هیچ گونه تغییری در مرزها را نخواهد پذیرفت. تنش های اخیر نیز باعث شده تا ایران بخشی از تجهزات نظامی خود را به مرزهای شمال غربی اعزام کند. ایران همچنین برگزای یک رزمایش در این منطقه را نیز برنامه ریزی کرده است.
