جماران: حکایت پشتیبانی از رزمندگان و یگانهای عملیاتی در هشت سال دفاع مقدس، صرفاً در ابعاد مهندسی جنگ (سخت افزاری) یا ارسال کمکهای مردمی خلاصه نمی شود. اگر چه استقامت در مقابل دشمنی تا بُن دندان مسلح، نیازمند تجهیز نیروهای نظامی به پیشرفته ترین سلاح‌های روز بود - که بدین منظور در وزارت دفاع و مراکز تحقیقات و مهندسی جنگ جهاد سازندگی ، گامهایی بنیادین در این خصوص برداشته شد – اما در دنیایی که رسانه (اطلاع رسانی و تبلیغات) جایگاهی ویژه و کتمان ناپذیر دارد، اقناع افکار عمومی در داخل و مقابله با جنگ روانی در خارج، اقدامی آفندی و گاه پدافندی محسوب می شود، بررسی ابعاد مختلف و میزان اثربخشی آن در دوران دفاع مقدس مغفول مانده است.

رسانه (Media) در لغت به معنی «رساندن» است و در اصطلاح وسیله‌ای برای نقل و انتقال اطلاعات، ایده‌ها و افکار افراد یا جامعه؛ و واسطه عینی و عملی در فرآیند برقراری ارتباط است. وسایلی همانند روزنامه‌ها، مجلات، رادیو، تلویزیون، ماهواره، اینترنت مصادیق این تعریف هستند. 1  به عبارت دیگر «رسانه وسیله‌ای است که فرستنده به کمک آن، معنا و مفهوم موردنظر خود (پیام) را به گیرنده منتقل می‌کند» 2

در مجامع علمی انواع مختلفی از رسانه‌ها بیان شده و تقسیم‌بندی کلی آن را به سه دسته تقسیم می‌کنیم:

رسانه‌های مکتوب یا نوشتاری؛ مانند: انواع نشریات، مطبوعات، کتاب، مجلات.

رسانه‌های شنیداری؛ مانند: رادیو، نوار کاست و...

رسانه‌های دیداری ـ شنیداری؛ مانند: تلویزیون، سینما، رایانه، اینترنت، ماهواره.

در برخی پژوهش‌های انجام گرفته در زمینه رسانه، علاوه بر این سه قسم، اقسام دیگری چون: رسانه‌های ابزاری (مانند: تابلو بیلبورد، دیوارنگاره و...)، رسانه‌های شفاهی (مانند خطابه و سخنرانی) و اقسامی دیگر بیان کرده‌اند، اما با یک نگاه دقیق، روشن می‌شود این اقسام رسانه به همان سه قسم کلی باز می‌گردند که در مرزی میان وقوع رویداد و مردم قرار گرفته است.

مرزی بسیار باریک اما تعیین کننده و سرنوشت‌ساز که در روزگار صلح می‌توان زیرساخت‌های فرایند توسعة پایدار، متوازن و همه‌جانبه را بر مبنای آن سامان بخشید و در زمانة جنگ نیز می تواند به عنوان مهمترین ابزار برای حمله یا دفاع تلقی شود و توفیق و پیروزی بدون تنش، درگیری و خون‌ریزی را در میدان جنگ نرم فراهم آورد. حوزه نرم افزاری دفاع مقدس یا همان بهره برداری از وسایل ارتباط جمعی، به رسانه‌ها و ابزار ارتباطی مدرن خلاصه نمی شود. چه آنکه به دلیل جغرافیای فرهنگی و مذهبی ایران، نقش رسانه‌های سنتی به مراتب برجسته تر و اثرگذارتر از رسانه‌های ارتباط جمعی مدرن بوده است.

آن روز که هنوز شبکه‌های رنگارنگ تلویزیون یا خبرگزاری‌ها و سایت‌ها خلق الساعه، هنوز پا نگرفته بود اما کوچک ترین شایعه یا اطلاع رسانی غیر واقعی، در این دوران می‌توانست بهانه به دست دشمن دهد و جبهه جهانی را بر علیه ایران متحد کند.

ماشین جنگی عراق برای ضربه زدن به مقاومت مردم و تحریک عراقی‌ها برای شرکت در جنگ علیه ایران از تمام ظرفیت تبلیغی خود استفاده می کرد و «الاستخبارات» از زبده ترین مشاوران حوزه رسانه و کارشناسان ارتباطات جهان، برای انجام پروژه ضد تبلیغی علیه ایران استفاده می کرد.

از این رو، در کنار  حوزه سخت افزاری دفاع مقدس، چشمهای بینا و حنجره‌های طلایی، قلم‌ها و دوربین‌های خونین نیز در برابر دشمنان این سرزمین ایستادگی کردند. در این یادداشت، به بررسی نقش رسانه‌هایی که در دوران دفاع مقدس نقش آفرینی کرده اند، خواهیم پرداخت.

ستاد تبلیغات جنگ

پس از آغاز تهاجم گسترده رژیم عراق به ایران در 31 شهریورماه 1359، شرایط ویژه ای بر کشور تحمیل شد و حوزه‌های اطلاع رسانی نیز متاثر از این وضعیت، نیازمند ساماندهی و سازماندهی ویژه در قالب تشکیلاتی خاص بود. در این راستا، با تصمیم و برنامه ریزی مسئولان عالی نظام، «ستاد تبلیغات جنگ» تشکیل شد تا سیاست گذاری اجرایی و سازو کار تخصصی لازم در حوزه رسانه و اطلاع رسانی را طراحی و اجرایی کند.

سید کمال خرازی مدیرعامل وقت خبرگزاری پارس - که با تصویب مجلس شورای اسلامی در دی ماه سال 1360 به خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) تغییر نام یافت 3 - مسئولیت تشکیل ستاد تبلیغات جنگ را بر عهده گرفت.

ستاد تبلیغات جنگ در 26 اردیبهشت ماه سال 1360 با انتشار اطلاعیه ای کار خود را آغاز کرد و در این اطلاعیه اعلام شد ، ستاد تبلیغات شورای عالی دفاع از این پس تحت عنوان ستاد تبلیغات جنگ با همان وظایف و مسوولیت سابق در ارتباط با دفتر فرماندهی کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران کار خود را ادامه دهد. ستاد تبلیغات جنگ در آخرین سطر اطلاعیه خود تاکید کرد که بدیهی است همه اطلاعات و اخبار و مسائل مربوط به جنگ باید منحصرا ً از طریق این ستاد هماهنگ شود.

اگرچه در بدو شکل گیری این ستاد، نقش مدیران وقت ایرنا و کارکنان این رسانه حاکمیتی در حوزه مدیریتی و اجرایی این ستاد برجسته و چشمگیر بود اما نقش آفرینی در حوزه نرم افزاری دفاع مقدس، محدود و محصور به این خبرگزاری نبود و خبرنگاران و عکاسان همه رسانه‌ها و مطبوعات کشور را شامل می شد. در ادامه این مسیر، مجموعه ای تحت عنوان «ستاد تبلیغات شورایعالی دفاع» تشکیل شد که وظیفه رصد و پایش خبرهای مربوط به جنگ تحمیلی در رسانه‌های جمعی کشور بر عهده داشت. در این ستاد، جلسات منظمی با مدیران مطبوعات، صدا و سیما و واحد مرکزی خبر با محوریت پوشش اخبار جنگ تحمیلی برگزار می شد که شکل تکامل یافته این جلسات، به «شورای سیاستگذاری ستاد تبلیغات جنگ» تغییر نام داد. 4

با تشکیل ستاد تبلیغات جنگ، اخبار دریافتی از رسانه‌های داخلی، پس از بررسی و تایید مسئولان منتشر می شد. ضمن اینکه ستاد در مسیر دستیابی به اهداف خود، بسته‌های خبری را برای پخش در ساعات خاصی از رادیو و تلویزیون آماده می کرد. این بسته‌ها، علاوه بر اقناع افکار عمومی داخلی، پاسخ به جنگ روانی دشمن را دنبال می کرد. خبرنگاران اعزامی به جبهه‌ها هم از سوی این شورا سازماندهی و به مسئولان محورهای عملیاتی معرفی می شدند.

گروه چهل شاهد

نگاه به آینده و ضرورت ثبت رشادتهای مردمی در صحنه‌های نبرد، نیازمند تدابیر جدید و ویژه ای بود. از این رو، در اسفندماه 1360 به ابتکار کمال خرازی، هسته مرکزی گروه چهل شاهد تشکیل شد. گروهی متشکل از هنرمندانِ عکاس و فیلمبردار که با فرا گرفتن آموزشهای نظامی، به دوربین عکاسی و فیلمبرداری مجهز و عازم مناطق جنگی شدند تا وقایع جنگ را برای آیندگان ثبت و ضبط کنند.

امکاناتی که ستاد تبلیغات  جنگ در اختیار این گروه گذاشته بود، دوربین‌های کوچک فیلمبرداری سوپر 8 و دوربین عکاسی 135 میلیمتری با حداقل یک لنز نرمال بود. دوربین 8 میلیمتری از مجموعه 1014یا 814 کانن بود که فیلمهای 15ثانیه ای تا 3 دقیقه ای می گرفتند و البته موتورسیکلتی که با آن به سمت خط می رفتند. محمدحسین حیدری، قائم مقام انجمن عکاسان انقلاب و دفاع مقدس درباره گروه چهل شاهد می گوید: «اعضای گروه از بین نوجوانان و جوانان بسیج مسجد جزایری و مسجد علوی اهواز انتخاب شدند و آموزش‌های اولیه ای دیدند. آنطور که بعدها مطلع شدم، بنا بر این بوده است که تعداد اعضای گروه را به صورت ثابت، حفظ کنند. اما درطول دوران جنگ، با احتساب این که تعدادی شهید شده و یا از گروه جدا شدند یا به گروه پیوستند، تعداد اعضای گروه در پایان جنگ به حدود  126نفر رسید. باید بگویم از گروه چهل شاهد، 15نفر شهید و4 نفر مفقودالاثر شدند و تعدادی هم جانباز هستند. آثاری که بنا بود گروه چهل شاهد به ثبت آن بپردازد، آن لحظه‌های نابی بود که حین همراهی با رزمندگان در جریان آن قرار می گرفتند. بنابراین فضای کارشان با فضای کار خبری متفاوت بود. آنها از آقایان اورعی، سیف الله صمدیان و دکتر حسین زاده آموزش‌هایی دیدند و در طی مسیر، کسانی که به جمع اضافه می شدند، از قدیمی تر‌ها کسب اطلاع می کردند و به این صورت انتقال تجربه ای هم انجام می شد. می دانم که برای اعضای جدید گروه هم، دو سه دوره آموزش برگزار کردند، ولی نمی دانم پس از جنگ آموزش‌های شان به چه شکل بوده است.»

تعدادی از عکس‌هایی که گروه چهل شاهد از جنگ گرفته اند، در مجموعه عکسهای«imposed war» به چاپ رسیده است. البته در مجموعه عکسهای «سیسال» عکسی از گروه چهل شاهد وجود دارد، که گرد مسئول گروه آقای اکبر اورعی نشسته و به آموزشهای ایشان گوش می دهند، که به تصور مخاطب از گروه، شکل می دهد. در هر عملیات بیش از 20 گروه فیلمبرداری و عکاس به محورهای عملیاتی اعزام می شدند و تا پایان عملیات به ثبت وقایع می پرداختند. اعضای گروه چهل شاهد تا پایان جنگ در شهر اهواز و در مرکز خبرگزاری جمهوی اسلامی در منطقه امانیه مستقر بودند. این گروه تا اواخر سال 1364 به همان شکل اولیه اداره می شد اما با اضافه شدن بخش هنری به ستاد تبلیغات جنگ در سال 1365، گروه چهل شاهد نیز دارای ساختار جدیدی شد. این گروه از رزمندگان هنرمند توانستند با حضور در بیش از 40 عملیات داخلی و برون مرزی، سندهای شرافت و استقامت یک ملت را برای نسلهای آتی به یادگار بگذارند. 5

خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)

علاوه بر حضور کمال خرازی مدیرعامل ایرنا در کسوت ریاست ستاد تبلیغات جنگ، در دوران هشت سال دفاع مقدس نقش خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) خصوصاً در عرصه بین المللی بسیار مهم و تاثیرگذار بود. بازتاب یکی از خبرهای ایرنا در روزنامه آمریکایی «واشینگتن پست The Washington Post » نشان داد که اطلاع رسانی در صحنه نبرد تا چه اندازه حیاتی و تاثیر گذار است. خبرنگاران و عکاسان ایرنا در طول هشت سال دفاع مقدس، دوشادوش رزمندگان به میدان نبرد راهی شدند تا لحظات، ایثار، جهاد و شهادت را «خون نگاری» کنند. ایرنا به عنوان تنها منبع خبری کمیته انتشارات و اطلاع رسانی ستاد پشتیبانی جنگ ، از نخستین روزهای دفاع مقدس حضوری چشمگیر و اثرگذار داشت. علاوه بر اخبار رادیو و تلوزیون، دو روزنامه کیهان و اطلاعات نیز به عنوان منابع مهم خبری در عرصه اطلاع رسانی دفاع مقدس، برخی از اخبار خود را از ایرنا دریافت می کردند. حتی بسیاری از روزنامه‌های بین المللی - انگلیسی و عربی – هم اخبار خود را از خبرگزاری جمهوری اسلامی دریافت می کردند.

پس از تشکیل ستاد تبلیغات جنگ، در سازمان مرکزی ایرنا «اتاق اخبار جنگ» در محل گروه اقتصادی خبرگزاری شکل گرفت و شبانه روزی شدن فعالیت آن مصوب شد. به دلیل حفاظت از جان خبرنگاران و کارکنان در مواقع حمله هوایی جنگنده‌های رژیم بعثی عراق، پنجره‌های رو به خیابان سازمان مرکزی را تیره کردند تا شبها نور به بیرون نتابد در این بین گاهی که برق می رفت و تلکس برای رادیو قابل دسترسی نبود ، خبرنگاران ایرنا به صورت دست نویس اخبار جنگ را با موتورسلیکت به پخش رادیو می رساندند. 6 

عکاسان خبری ایرنا (همچون عکاسان آزاد) همپای رزمندگان اسلام راهی جبهه‌های نبرد حق علیه باطل شدند و یکی از غنی ترین آرشیو‌های عکس جنگی جهان را در ایرنا به نام خود ثبت کردند. حتی در مقاطعی چاپ برخی از این عکسها بر روی جلد مجلات بین المللی، بازتابهای خبری فراوانی داشت.

در جبهه مقابل هم بسیاری از عکاسان حرفه ای آژانس‌های معتبر خبری جهان به دعوت صدام حسین به عراق سفر کردند اما هیچ کدام موفق نشدند عکس‌های معتبری را ثبت کنند. از این رو آژانس‌های خبری جهان در این دوران بسیار به عکس‌های عکاسان ایرانی رجوع می کردند و این گونه بود که نبض خبری و تبلیغی جنگ در اختیار ایران قرار گرفته بود. جهادگر شهید داریوش گودرزی کیا که با خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) نیز همکاری داشت، نخستین عکاس دفاع مقدس بود که به درج شهادت نایل آمد.

صدا و سیما (رادیو)

صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به عنوان رسانه ملی، وظیفه خطیری و تعیین کننده ای در حوزه اطلاع رسانی دفاع مقدس بر عهده داشت. در دوران اوایل دهه شصت، شبکه اول سیما، فقط 7-8 ساعت پخش برنامه داشت و شبکه دو هم شبکه ای آموزشی بود. در میان همه رسانه‌های ارتباط جمعی، رادیو به دلیل فراگیری و سهولت دسترسی، با اکثر خانواده‌های ایرانی همنشینی و همنفسی دیرینه ای دارد. یکی از تاثیرگذارترین رسانه‌های شنیداری که نقش آن در هشت سال دفاع مقدس در حین عملیاتها و سپس در ایجاد نشاط بعد از هر پیروزی با پخش مارش معروف 21 حمزه (ساخته علی اکبر دلبری) و تشویق و ترغیب توده‌ها برای حضور در صحنه‌های نبرد هماره به یادگار خواهد ماند.

تلویزیون برنامه‌های خود را از ساعت 16 آغاز می کرد و این رسانه دیداری تنها یک بخش خبری داشت. مهدی ارگانی، مدیر صدای جمهوری اسلامی (رادیو ایران) طی سال‌های1359 تا1362، از حال و هوای روزهای دفاع مقدس چنین می گوید: «آن زمان که جنگ شروع شد، شبکه یک تلویزیون 8-7 ساعت بیشتر برنامه نداشت . شبکه دو هم شبکه آموزشی بود. همه بار مسائل خبری و جنگ روی دوش رادیو بود. در آن زمان نیروی انسانی دوره دیده در اختیار ما نبود؛ فقط علاقمندان به رادیو و تلویزیون و انقلاب، خود به خود وارد رادیو شدند. یادم می آید در آن زمان ناگهان تماس می گرفتند و می گفتند آقا الان عملیات در پیش داریم و شما باید زمینه‌های رسانه ای آن را فراهم کنید. تمام برنامه‌های تولیدی کنار می رفت و از ساعت 9 صبح برنامه‌های زنده پخش می شد تا ساعت 2 بعدازظهر که قرار بود خبر پخش شود. از قبل به ما نمی گفتند عملیات در پیش داریم، قبل از عملیات برنامه‌ها عادی بود. این برای نظامیان بهتر بود و عملیات لو نمی رفت . عملیات معمولا نیمه شب شروع می شد و برنامه‌ها از ظهر ویژه می شد، چون از شروع عملیات تا تثبیت بچه‌ها در مواضع شان حداقل این زمان را لازم داشتند. از ستاد تبلیغات جنگ با پخش تماس می گرفتند که عملیات داریم، آن وقت برنامه ویژه می شد و ما شروع می کردیم به گرفتن خبر از عملیات و پخش آن. در آن زمان رادیو از واحد خبر هم نقش حساس تری داشت چون واحد خبر باید صبر می کرد تا زمان پخش خبر فرا برسد ولی برنامه‌های رادیو همیشه باید روی آنتن برود. هر وقت از ستاد تبلیغات جنگ تماس می گرفتند مرحوم سید محمد جواد یاسینی (مدیر وقت پخش رادیو) ، بلافاصله مارش می گذاشت. پخش مارش خوشحالی توام با بیم را به دنبال داشت. همه کسانی که عزیزانشان در جبهه بودند با شنیدن مارش حس می کردند که ما داریم پیروز می شویم ولی در هر عملیات تعدادی کشته و زخمی هم داشتیم و این مقداری دلهره و بیم در دل عزیزان به وجود می آورد . بخش‌های خبری رادیو در دوران جنگ ساعت 7، 8، 14، 20، 24 پخش می شدند و شبک یک تلویزیون هم یک یا دو پخش خبری داشت. جنگ ما با جنگ‌های کلاسیک دنیا متفاوت بود. به طور مثال ما برای تهییج نیروها در جبهه مارش نداشتیم و از نوحه استفاده می کردیم (چیزی که ملودی اش برای زمان صلح خوب بود ، نه تنها خشن و کوبنده نبود بلکه بیشتر عاشقانه و عارفانه بود) نکته دوم اینکه جنگ ما بر اساس دشمنی و نفرت نبود بلکه بر اساس عشق بود . بچه‌های ما در جبهه به خاطر نفرت از عراقی‌ها جلو نمی رفتند بلکه به خاطر عشق به خدا و اسلام و امام می جنگیدند . ما یک رادیوی جنگی را اداره می کردیم که خیلی متفاوت بود . در تمام جنگ‌های دنیا تعداد کشته شده‌ها را سانسور می کنند در حالی که ما هیچ ابایی نداشتیم که تعداد صحیح را به مردم بگوییم چون فرهنگ ما فرهنگ شهادت و فرهنگ عاشورایی است و این فرهنگ تصویری زیبا و مطلوب را از مرگ در راه خدا ارائه می دهد به همین علت ما کمترین سانسور را در مورد شهدای خودمان نسبت به تمام جنگ‌های دنیا داشتیم . ما در پخش تحریریه ای داشتیم که برای برنامه‌های زنده مطلب می نوشتند و گوینده شیفت مطالب را می خواند ولی در مجموع آقایان محمود کریمی علویجه ، مهران دوستی و محمد حسین نورشاهی گویندگان خاص جنگ بودند و روزهای عملیات از آنان استفاده می شد. واقعا در آن زمان رادیو مثل یک خانواده اداره می شد در زمان بروز بحران، مدیریت بحران به خوبی اعمال می شد. ما از ستاد تبلیغات جنگ خبر می گرفتیم و کاملا با نیروهای نظامی سپاه و ارتش هماهنگ بودیم در داخل سازمان هم با واحد مرکزی خبر همپوشانی خوبی داشتیم. معمولا بلافاصله بعد از عملیات اکیپ تولیدی می فرستادیم. چون بعد از عملیات زمان نقل خاطره بود. اینکه رزمندگان تعریف کنند چگونه پیروز شدند، شب عملیات چه کردند و در زمان عملیات چه رخ داد. در زمان جنگ آنچه خیلی به ما کمک می کرد همدلی و یکدستی ملت ایران بود انقلاب تازه پیروز شده بود و مردم به ما به عنوان مدیر معتمدشان نگاه می کردند ما فشارهای اجتماعی نداشتیم من می دانم که آدم خیلی قوی و باهوشی نیستم و یک آدم معمولی هستم که توانستم در آن شرایط دوام بیاورم و با روحیه خوب این وظیفه را انجام بدهم ولی این انجام وظیفه به دلیل اتکایمان به مردم بود که پشتیبان ما بودند و مطمئن بودند که ما درست می گوییم.» 7

رادیو جهاد به سردبیری عبدالحمید ارجمندی هم در آبان ماه سال 1358 تأسیس شد. ارجمندی در خصوص برنامه‌های رادیو جهاد می گوید: «تیتراژ برنامه با آیه معروف جهاد سازندگی شروع می شد، بعد یک موسیقی حماسی و در ادامه برنامه پخش می شد. محتوای برنامه‌ها بیشتر به استقلال و آزادی روستاییان و خودکفایی آنها می پرداخت. برنامه‌های رادیو در ابتدا هفته ای یکبار و حدود 28 دقیقه پخش می شد. در تهیه برنامه‌ها تا قبل از جنگ تحمیلی به روستاها می رفتیم، با جهادگران مصاحبه می کردیم. بزرگترین خاطره اینجانب تا قبل از جنگ تحمیلی حضور در میان جهادگران در زمان درو گندم بود. مردم، با انگیزهای وصف ناشدنی به روستاها و کمک به آنها میرفتند. برنامه ما کم کم جای خود را در میان رسانه‌های آن زمان باز کرد و برنامه به صورت هفتهای سه بار پخش می شد. مدت زمان برنامه از 28 دقیقه به 58 دقیقه افزایش یافت. با شروع جنگ تحمیلی با هم در روستاها و جنگ حاضر می شدیم و برنامه‌ها را تولید میکردیم. در قالب گروههای دو و یا سه نفره به تولید برنامه با دستگاه ناگرا می پرداختیم. کارهای صدابرداری را انجام می دادیم. با حضور در پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی فعالیتهای آنان را در جنگ پوشش می دادیم» 8

گروه تلویزیونی جهادسازندگی و مستندهای روایت فتح

گروه تلویزوینی جهادسازندگی از سال 1358 همزمان با تاسیس جهادجهادسازندگی فعالیت خود را آغاز می نماید و به به پوشش رسانه ای فعالیت های جهادسازندگی در قالب گروه های مستند سازی می پرداختند.

اولین مدیرگروه سید محمد بهشتی سپس سیاوش سمیعی نماینده دولت موقت در گروه تلویزیونی جهادسازندگی بود. مدیران بعدی: رضا بهزادیان، حمید خاکبازان و مهدی همایونفر بودند.اگرچه این گروه دارای فراز و نشیب های فراوانی در طی دوران فعالیت خود بوده است ولی در تولید برنامه های تلویزیونی موفق بود. گروه تلویزیونی جهادسازندگی بیش از همه مدیون فعالیت های شهید آوینی است. گروه تلویزیونی جهاد سازندگی پس از تاسیس، ساختمانی را در سازمان صدا و سیما در اختیار خود می گیرد و به تاثیرات انقلاب اسلامی در روستاها می پرداخت و پیام انقلاب را به روستاها می رساند و خیل عظیم روستاییان را در فعالیت های کشور سهیم و دخیل می نمود. با ساخت مجموعه هایی چون سیل خوزستان، خان گزیده ها، هفت قصه از بلوچستان، بشاگرد، گمگشته های دیار فراموشی نقش اصلی خود را به عنوان رسانه ای برای مستضعفین ایفا می کند. شهید آوینی در خصوص تشکیل گروه تلویزیونی جهادسازندگی می گوید: «با شروع کار جهاد سازندگی در سال 58، به روستاها رفتیم که برای خدا بیل بزنیم. در سال 59 به عنوان نمایندگان جهاد سازندگی به تلویزیون آمدیم و در گروه جهاد سازندگی که پیش از ما به وسیله خود کارکنان تلویزیون تأسیس شده بود، مشغول کار شدیم. واحد تلویزیونی جهاد، از یک سو به جهاد سازندگی و از سوی دیگر به شبکه یکم تلویزیون وابسته بود.» او در خصوص نحوه مواجه با مردم روستایی در یکی از یادداشت های خود می نویسد: «یادم هست که در هنگام فیلم برداری مجموعه «خان گزیده ها» در روستای آباده، یکی دو روز با دوربین در کوچه ها و مجامع ظاهر می شدیم تا مردم به این وسایل عادت کنند و وقتی دوربین به سوی آنها می چرخد، دست پاچه نشوند و وضعیت های طبیعی خود را رها نکند. ساعت ها بی آنکه فیلم بگیریم، با مردم سخن می گفتیم و فقط آن گاه که حضور دوربین را فراموش می کردند، کلید را می زدیم. صحنه ای را به یاد دارم که زنان و مردان دور گروه ما حلقه زده بودند و از مظالمی که خوانین بر آنان روا داشته بودند سخن می گفتند. یکایک پیش می آمدند و رو به دوربین سخن می گفتند، فریاد می زدند، می گریستند. اشک های فیلم بردار فرو می چکید، صدابردار همچنان می گریست. یکی کنار دیوار بر سر خود می زد و من هم گریه می کردم و صحنه همچنان ادامه داشت. مصاحبه اگر خوب باشد و از تصنع به دور باشد، قالب خوبی است برای ارائه شخصیت و اظهار باطن انسان ها.»

سید محمد بهشتی نیز درباره شکل گیری گروه تلویزیونی جهادسازندگی چنین می گوید: «در سال 1358 با آقایان انوار و نعیمی سفری به گلستان داشتیم در آن سفر با آقای آوینی آشنا شدم که ایشان در روستایی فعالیت می کردند قبل از اینکه اصلا جهاد سازندگی مطرح شود ایشان به فعالیت های عمرانی در روستاهای استان گلستان می پرداختند در آن زمان انوار و نعیمی امکان این را فراهم نمودند تا فیلمی در مورد فعالیت های این گروه ها ساخته شود این امکانات را در اختیار آوینی و گروه ایشان قرار دادیم و این امر همزمان با تشکیل جهادسازندگی مقارن شده بود. دوستان در جهاد سازندگی کمیته فرهنگی را تشکیل دادند. به صدا و سیما رفتم و تجهیزات کاملی در اختیار آقای آوینی قرار دادیم تا از فعالیت های محرومیت زدایی جهادسازندگی فیلم هایی تهیه نماید اواخر سال 1358 سیل خوزستان منجر به تولید مستندی به همین نام توسط گروه تلویزیونی جهادسازندگی تولید شد و کار تولید در گروه تلویزیونی رسما آغاز شد. با شروع جنگ تحمیلی این گروه به تولیدات تلویزیونی خود با رویکرد توصیف سلحشوری و ایثار رزمندگان ادامه داد که بر اساس فیلمهای تهیه شده توسط این گروه، مجموعه مستندهای روایت فتح تولید و از شبکه اول سیما پخش شد9

واحد ثبت وقایع جنگ ستاد مرکزی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد

از سالهای نخست جنگ تحمیلی، موضوع ثبت وقایع جنگ در تشکیلات جنگ جهاد سازندگی به صورت غیر حرفه ای و غیر مستمر انجام می شد اما از اواخر سال 1362 به طور رسمی تحت پوشش تبلیغات جنگ جهاد سازندگی قرار گرفت اما کار به صورت جدی و گسترده انجام نمی شد و صرفاً در حد مصاحبه و تهیه گزارش به منظور درج در روزنامه‌ها و مجلات و همچنین چاپ و توزیع دفاتر خاطره نویسی انجام می شد. با فراگیرشدن جنگ در سطح کشور و گستردگی حجم حضور نیروهای جهاد سازندگی در جبهه‌ها، موضوع ثبت وقایع جنگ از اهمیت ویژه ای برخوردار شد، به طوری که در شهریورماه 1365 واحد مستقلی تحت عنوان «ثبت وقایع جنگ» در ستاد مرکزی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی، قرارگاههای چهارگانه و گردانهای مهندسی رزمی جهاد سازندگی تشکیل گردید که از جمله وظایف عمده و مهم این واحدها در بدو شروع عبارت بود از: جمع آوری اسناد و مدارک از مراکز وابسته به جهاد در جبهه‌ها و همچنین از استانها و شهرستانها، آموزش، تجهیز و اعزام گزارشگر به جبهه‌ها جهت تهیه گزارش و ثبت وقایع به صورت صوتی و تصویری، تعیین یک نفر از نیروها در کنار فرماندهان به منظور ثبت وقایع، برگزاری مسابقات خاطره نویسی بین رزمندگان در جبهه‌ها و جمع آوری خاطرات آنان از این طریق، تشکیل مرکز اسناد و مدارک جنگ در مرکز، تدوین و انتشار کتابهایی در زمینه انتقال فرهنگ جبهه به پشت جبهه و همچنین تدوین و انتشار محدود جزواتی در زمینه آثار مستند جنگ به صورت محرمانه.

رسانه‌های شفاهی

انقلاب اسلامی ایران زمانی به بار نشست که تمامی کانال‌های ارتباطی مدرن نظیر: رادیو و تلوزیون، مطبوعات و ... در اختیار حکومت پهلوی بود و رژیم نیز با بهره گیری از این رسانه‌ها، در صدد مدیریت افکار عمومی و تغییر ماهیت فرهنگی جامعه ایرانی بود .

بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران با بکارگیری موفقیت آمیز از رسانه‌های سنتی نظیر: تریبون و منبر در مسجد، حسینیه و تکایا و همچنین بهره گیری از نوار کاست، توانست انقلاب اسلامی را به پیروزی برساند. آن گونه که میشل فوکو (اندیشــمند و فیلسوف فرانســوی) هم بر این باور است که انقلاب ایران، «انقلاب نوار کاســت» اســت و امواج این جنبش مردمی به وســیله نوارهای صوتی حاوی ســخنرانی‌های امام خمینی(ره) یا شــعارهای مردمی در تظاهرات‌ها، منتشر و فراگیر شده اســت.

 یک محقق معروف آمریکایی در پخش پایانی کتاب خود در سرفصلی با عنوان «رسانه‌های کوچک برای یک انقلاب بزرگ» نوشته است: «مخالفت با شاه به وسیله شبکه‌های غیر رسمی توسط 200 هزار مبلغ دینی و و 90 هزار مسجد سازماندهی شد در حالی که آیت الله خمینی و دیگر رهبران مذهبی به خارج از کشور تبعید شده بودند اما پیام‌های آیت الله به شکل کاست برای پیروانش ارسال می شد. پیام‌های او سپس چاپ و تکثیر می شد. در انقلاب ایران در حقیقت مردم با هم برخورد نداشتند بلکه برخورد بین رسانه‌های بزرگ در برابر رسانه‌های کوچکتر بود و سرانجام رسانه‌های کوچک تر (سنتی تر) پیروز شدند.» 10 پیروزی 1357 ارزش و اعتبار رهبران محلی را در هدایت توده‌ها با بهره گیری از کانال‌های ارتباطات سنتی به منصه ظهور رساند؛ رهبرانی که با جاری رود، دریای انسان را به خروش آوردند و طومار حاکمیت صاحبان قدرت را در هم پیچیدند. 11

حماسه مردم در هشت سال دفاع مقدس تاکید دیگری بر قدرت رسانه‌ها در بسیج عمومی بود. از رسانه‌های دیداری، شنیداری و دیداری –شنیداری تا رسانه‌های سنتی و بیلبورد و دیوارنگاره و.... به خوبی توانست روحیه سلحشوری را در جوانان این مرز و بوم شعله ور سازد و جلوه‌های ایمان و ایثار اقشار مختلف مردم را به تصویر بکشد و با طوفانی از غیرت و مردانگی، ماشین جنگی دشمن را از کار بیاندازد.

 رسانه‌ها به عنوان رکن چهارم دموکراسی، مؤثرترین نهاد در هر سیستم سیاسی هستند و وظیفه مهندسی افکار عمومی را بر عهده دارند. در دوران دفاع مقدس، مجموعه‌ها و تشکیلات متعدد رسانه ای، در کشور شکل گرفت و با مدیریت افکار عمومی، وظیفه خطیر پدافند رسانه ای را بر عهده داشتند.‎ پیشکسوتان عرصه رسانه و متخصصین علوم ارتباطات، با برنامه‌ریزی راهبردی و تدوین استراتژی‌های تولید و نشر محتوا – خصوصاً در مقاطع حساس و مواقع بحرانی – ضمن ساماندهی و سازماندهی رسانه‌های جمعی و گروهی بر محور استراتژی واحد، افکار عمومی را مدیریت و نگرش‌ها را تثبیت یا تغییر دادند. نقشی بسیار مهم و اثرگذار در عرصه نرم افزاری که در تحلیل و بررسی‌های مربوط به 8 سال دفاع مقدس، عمدتاً مورد غفلت قرار گرفته است.

پی نوشت :

1- ازکمپ، 1376: 132

2- امیرتیموری، 1377: ص10

3- ایرنا ، 77 سال اطلاع رسانی ، جعفری چمازکتی ، هفته نامه پنجره شماره 49

4- روزنامه اعتماد ملی ، شماره 192 ، چهارشنبه پنجم مهرماه 1385 ، ص 8

5- اطلاعات مرتبط با گروه چهل شاهد از بخش‌های مختلف در فضای وب استخراج شد.

6- پژوهشی از محمود رئیسی: www.irna.ir/news/80833297/

7- پایگاه تحلیل خبری قلمپرس ، گفت و گو با مهدی ارگانی .

8- مصاحبه ای از سعید زجاجی (واحد پژوهش اداره حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس اداره کل امور ایثارگران وزارت جهاد کشاورزی)

9- سعید زجاجی، نشریه پل ، شماره 41، ص 38

10- Rogers.Everett m.communicalion thechnoligy: The new media in 254-244 p.p.1986.society

11- روش‌های سنتی ارتباطات، جعفری چمازکی،روزنامه انتخاب ، شماره 397 ، 31 مرداد 1379              

*دکتری مدیریت رسانه