| افغانستان و خطای استراتژیک ایران  ایران غایب بزرگ تحولات افغانستان است، نیازی به رمل و اسطرلاب و کشف و شهود هم نیست. درحالی که مهم ترین رخدادهای سیاسی و نظامی در کشوری با عمق استراتژیک و امتداد تمدنی ایران در جریان است، بی عملی حیرت آور ایران در شکل دهی و تاثیرگذاری بر این تحولات به نحوی باورنکردنی ادامه دارد. منظور این قلم فقط جنگ اخیر در پنجشیر و مقاومت نیروهای اندک جبهه ملی مقاومت در برابر نیروهای طالبان با پشتیبانی مستقیم نظامی و مستشاری پاکستان نیست. سکوت ابهام آمیز مسئولان کشور در رده های مختلف در لحظه به لحظه تحولاتی که با خروج نیروهای آمریکا آغاز شد، با فرار اشرف غنی و ورود فاتحانه طالبان به عمارت ریاست جمهوری و اعلام تشکیل امارت اسلامی و تاکنون که جنگ همه جانبه ای در پنجشیر در جریان است، ادامه دارد. در موضع پرابهام ایران در قبال تحولات همسایه استراتژیک شرق سه گمانه می توان مطمح نظر قرار داد. اول، غافلگیری توام با بهت، حیرت و سردرگمی از تحولات برق آسا و گیج کننده این کشور. دوم، توافق احتمالی با طالبان. سوم، محور قرارگرفتن شکست آمریکا نزد سیاست گذاران و ابراز شعف از خروج آمریکا بدون درنظرگرفتن تبعات آنچه در خصومت بلاانقطاع در بسیاری مقاطع و همچنین استقرار طالبان در ۹۰۰ کیلومتری مرزهای شرقی کشور. در ۲۰ سال گذشته دو تحول تعیین کننده در مرزهای شرقی و غربی ایران به وقوع پیوست که نتیجه دو جنگ و سرنگونی دو نظام سیاسی بود که هر دو منشا تهدیدات استراتژیک برای ایران بود؛ نظام بعثی در عراق به رهبری صدام حسین و تسلط طالبان بر افغانستان، طرفه آنکه عامل اصلی این رخدادهای تاریخی آمریکا بود و در هر دو ایران نقشی تعیین کننده در همکاری و هماهنگی با نیروهای مهاجم به ویژه در خاموش کردن فتنه طالبان ایفا کرد. برنده اصلی هر دو رخداد نیز ایران بود که دو دشمن مشکل ساز بدون کمترین هزینه از سر راهش برداشته شد. از موضوع اول می گذرم که خود بحثی مطول را نیازمند است و در این یادداشت مختصر به موضوع دوم می پردازم. شکست و سرنگونی نظام سیاسی طالبان پس از حوادث تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ دستاورد بزرگ استراتژیک برای ایران بود. پس از سقوط کابل و تسلط طالبان، یکی از موضوعات اساسی برای رفع تهدید از مرزهای شرقی، تصرف هرات توسط ایران و مشغول کردن نیروهای طالبان در جبهه غربی بود تا از این رهگذر نیروهای شهید احمدشاه مسعود بتوانند با پیشروی و تصرف کابل و پیوستن به جبهه غرب به سلطه طالبان پایان دهند. زنده یاد این فراز از تاریخ را با هوشمندی در «روزنگارهای» ارزشمند خود ثبت کرده است. مخالفت مسئولان ارشد نظام، با راهبرد مداخله مستقیم نظامی در افغانستان تصمیم درستی بود که در صورت اجرا می توانست ایران را در باتلاق افغانستان تا سال ها گرفتار کند. اما مطرح شدن این راهبرد، حکایت از اهمیت استقرار طالبان در کابل و تحکیم موقعیت این فرقه و تبعات آن بر کشورمان داشت. تهدیدی که پس از ۲۰ سال با تسلط طالبان بر سرتاسر خاک افغانستان مجددا به منصه ظهور رسیده و البته با تفاوت هایی که صورت مسئله را کاملا تغییر داده است. در آن زمان صورت بندی و شرایط نظام جهان حاکمیت طالبان بر افغانستان را برنمی تابید. اکثر کشورهای جهان طالبان را نسخه ای از القاعده ارزیابی می کردند که سنگ بنای آن بر تروریسم و دهشت افکنی گذاشته شده بود. به همین دلیل بود که جز معدود کشورهایی و اندک حامیان علنی و پشت صحنه این فرقه، از شناسایی طالبان تا زمان تهاجم آمریکا خودداری کردند. به همین دلیل بود که افکار عمومی و هاضمه جهان تهاجم آمریکا پس از حادثه ۱۱ سپتامبر را پذیرفت، اگر برای آن هورا نکشید ولی با سکوت علامت رضا از آن استقبال کرد. حتی معدود کشورهای حامی طالبان نیز به خاطر شرایط ناشی از حادثه تروریستی برج های دوقلو نیز به رغم ناراحتی به واقعیت تن در داده و خود را برای تعامل تاثیرگذار با نظام جدید سیاسی منطبق کردند. شرایط امروز اما، با آن زمان بسیار متفاوت است. آمریکا کشور را در طبق طلا به همان گروهی تسلیم کرد که ۲۰ سال برای سرنگونی آن وسیع ترین عملیات نظامی پس از جنگ ویتنام را سازمان داده و به گفته واشنگتن بیش از دو هزار میلیارد دلار در آن هزینه کرده است. در آن زمان ایران از مقبولیت وسیع بین المللی برخوردار بود و پرونده «هسته ای» را نداشت. پرونده ای که تقابل ایران با جهان را رقم زد و منجر به جبهه گیری اکثر کشورهای جهان و تحمیل تحریم ها بر کشور شد. با همسایگان حتی عربستان سعودی از روابطی (ولو مصلحتی) توام با احترام متقابل برخوردار بود. در بحران هایی مانند سوریه و یمن در مقابل عربستان قرار نداشت... و قس علی هذا.
طالبان در تسلط بر افغانستان این بار از پشتیبانی آمریکا، تعدادی از متحدان غربی این کشور، پاکستان، عربستان، امارات، ترکیه و قطر برخوردار است. این رویدادی کم اهمیت نیست. در شرایطی که پازل های تهدید امنیتی در شرق کشور به سرعت در حال شکل گیری است، پاکستان به شکلی کاملا روشن از طالبان حمایت می کند و شایعاتی در دخالت مستقیم این کشور در جنگ پنجشیر علیه جبهه مقاومت ملی و شهادت فهیم دشتی و ژنرال عبدالودود با پهپادهای این کشور پخش شده است. انفعال یا بی تفاوتی سیاسی ایران در قبال این تحولات برای ناظران و تحلیلگران مبهم و باورنکردنی است. افغانستان برای ایران، موضوعی فراجناحی و فراتر از رقابت های حزبی و دولت های برآمده از کنش های سیاسی داخلی است. هرگونه جابه جایی در شرایط قومی، قبایل و مذاهب در صورت تکمیل هژمونی پشتون ها با رویکردهای طالبانی، امنیت ملی و امتداد تمدنی ایران را در معرض مخاطره قرار خواهد داد. مضافا اینکه سیل مهاجرت، قاچاق اسلحه، مواد مخدر و تحریکات قومی و مذهبی از پیامدهای اجتناب ناپذیر سلطه کامل طالبان بر افغانستان است. انفعال در قبال این آینده متصور به هر دلیلی که باشد مسموع نبوده و نمی تواند توجیه گر سکوت و بی عملی در قبال این تحولات باشد. روشن است که این سخن به معنای دخالت نظامی نیست و این رویکرد همچون تدبیر حکیمانه ۲۰ سال قبل، به مصلحت کشور نیست. درنظرداشتن وضعیت گروه های تشکیل دهنده طالبان و اهداف متعارض و بعضا متضاد آنها، مخالفت تقریبا تمامی قومیت ها با تسلط طالبان، مخالفت جهان با رویکردهای انقباضی و تنگ نظرانه این فرقه در قبال زنان، آموزش، آزادی های مدنی، انتخابات و تمامی مظاهر دموکراسی چشم انداز و فرصت ذی قیمتی را برای تاثیرگذاری در تحولات افغانستان پیش روی ما قرار می دهد. حضور رئیس سازمان اطلاعاتی ارتش پاکستان در کابل و متعاقب آن تغییر وضعیت در جبهه های نبرد پنجشیر، واقعیت هایی هستند که دستگاه های «دیپلماسی و میدان» کشور نباید به دلیل مشغولیت های داخلی آن را به بوته نسیان بسپارند. در پاکستان در ۴۰ سال گذشته دولت هایی با رویکردهای کاملا متفاوت روی کار آمده اند. تاثیر این تغییرات سیاسی پاکستان در قبال افغانستان را اگر نگوییم هیچ که فقط در حد تاکتیک های متفاوت جریان های سیاسی بوده است. معروف است که ژنرال فقید ضیاءالحق درباره افغانستان همان گونه فکر و اقدام می کرد که سلف او ذوالفقار علی بوتو و اخلاف بعدی وی از احزاب مردم، تحریک انصاف یا مسلم لیگ، چراکه افغانستان فارغ از احزاب برای پاکستان دغدغه ای ملی است. بی تردید در صورت سلطه طالبان، افغانستان مانند ۲۰ سال قبل، محیط مساعدی برای حضور داعش، جریانات تکفیری، نفوذ عربستان و امارات و دیگر رقبای کشورمان و محلی برای پمپاژ گرایش های افراطی خواهد شد که در این وضعیت ایران باید بهای گزاف انسانی و مالی را برای خنثی کردن احتمالات فوق هزینه کند و به قول معروف اگر سر این چشمه امروز با بیل گرفته نشود، شاید گرفتن آن با پیل هم ناممکن شود، زیرا در صورتی که طالبان سلطه خود را کامل کرده و مشروعیت لازم بین المللی را کسب کند، با کمک متحدان منطقه ای خود با ایران از موضع دیگری برخورد کرده و سخن خواهد گفت. احمدشاه مسعود نماد مقاومت در مقابل فرقه طالبان بود. مسعود شیعه نبود ولی پیوندهای عاطفی و علاقه او به ایران، انقلاب و امام بسیار قوی تر از بسیاری از شیعیان کشور خودمان بود. وصیت کرده بود که در صورت شهادت، ایران عهده دار فرزندان و خانواده اش شود و این طور هم شد. با سردار بزرگ شهید قاسم سلیمانی، یک روح در دو جسم بودند. ما را چه شده است که این گونه درباره فرزندش سخن می گوییم و چشمان خود را بر تنها نقطه مقاومت در برابر تهاجم سبعانه ستیزه جویان طالبان به پنجشیر، بسته ایم. امروز و در تحولات سرنوشت ساز افغانستان فقدان دو سردار بزرگ ایرانی و افغان که هر دو برای یک هدف می جنگیدند و نگاهی استراتژیک داشتند، کاملا محسوس است. در شرایط دشوار کنونی که احتمال سقوط پنجشیر با دخالت مستقیم پاکستان مطرح است، با وجود شرایط نامساعد اقتصادی ایران، پیشنهاد می شود: ۱- تحولات افغانستان به طور جدی با هشدار سطح بالا در دستور کار شورای عالی امنیت ملی قرار گرفته و نماینده ویژه ای در سطح بالا برای رایزنی دیپلماتیک در سطح منطقه و جهان انتخاب و معرفی شود. ۲- ایران به هیچ وجه «طالبان» را به رسمیت نشناخته و آن را مشروط به شکل گیری دولتی ملی و فراگیر متشکل از همه قومیت های افغان کند. رایزنی فشرده از طریق مجاری دیپلماتیک با همه کشورهای جهان و سازمان های بین المللی توسط دستگاه دیپلماسی ایران ضروری است. ۳- از مجاری دیپلماتیک هشدار لازم به پاکستان و طالبان درباره پنجشیر داده شود. ضمن اینکه این هشدار می تواند در قالب «تهدید» به تغییر موازنه ها و حمایت ها در منطقه متکی باشد. ۴- این هشدار باید برخوردار از پشتوانه های عملی در صورت بی اعتنایی آنها باشد، بنابراین هماهنگی فشرده از طریق وزارت خارجه و نماینده ویژه با دولت هایی که نگران آینده تحولات افغانستان هستند و به ویژه برخی از کشورهای آسیای میانه مانند تاجیکستان و... برقرار شود. ۵- فعالیت مستمر در مجامع بین المللی به شمول درخواست از شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تاثیرگذاری بر تحولات افغانستان می تواند در مواضع حامیان منطقه ای طالبان تاثیرگذار باشد. به رغم نگرش منفی ایران به این شورا، با توجه به حمایت کشورهای جهان از برقراری صلح در افغانستان این اقدام ضروری به نظر می رسد.
*شرق
|
