در پی درج یادداشتی به قلم حجت الاسلام و المسلمین هادی سروش با عنوان: «به بهانه سخنان آقای پناهیان؛ خطر بی دینی در تعیین زمان ظهور » و ذکر خاطره ای از آیت الله گرامی، حجت الاسلام و المسلمین محمد خمیس پور، از شاگردان حضرت آیت الله العظمی بهجت(ره)  توضیحاتی ارائه کردند که در پی می آید:

اخیراً در سایت جماران مطلبی غیر صحیح به حضرت آیت الله العظمی بهجت(ره) درباره زمان ظهور امام زمان(عج) نسبت داده شده است که لازم است نادرست بودن آن آشکار گردد. آقای هادی سروش بعد از اینکه تأکید می کند طبق روایت امام صادق(ع) تعیین وقت ظهور و عجله کردن برای آن باطل است، از آقای گرامی نقل می کند که 50 سال قبل، پیشِ آقای بهجت بودم. صحبت ظهور مطرح شد. آقای بهجت گفت: به زودی ظهور محقق می‌شود. گفتم: آقا یقین دارم که به زودی ظهور نمی‌شود. ایشان گفت: به چه دلیل؟ گفتم: چون علائم ظهور محقق نشده است. گفتند همه اینها ممکن است در دوماه محقق شود. گفتم برخی از این شرایط به گونه‌ای نیست که در یک سال دوسال محقق شود.

باید گفت:

اولاً: نخستین بار نیست که این گونه نسبتهای نادرست را به حضرت آیت الله بهجت(قده) نسبت می دهند. حتی در زمان حیات این مجتهد وارسته که از سرامدان علمای شیعه بودند، عده ای چنین شایعاتی را به ایشان نسبت می دادند و حتی پس از انکار آن توسط خود ایشان، باز هم به نشر بیشتر و گسترده تر آن شایعات ـ که گاه عالمانه و عامدانه هم بود ـ ادامه می دادند. ایشان هم به دلیل رعایت تقوای شدید و اصول اخلاقی و شدت فروتنیشان که معهود ایشان بود و بر کسی پوشیده نیست، وظائف دیگر را مهمتر از دفاع از شخصیت خود می دانست و حتی به فرزند خود می فرمود نیاز نیست پاسخ شایعات را بدهید که اگر بخواهید دنبال پاسخ شایعات برویم، باید کارهای مهم دیگر را رها کنیم. البته این مواجهه ایشان وظائف امثال ما را در دفع این شایعات بی پایه دوچندان می کند.

ثانیاً: اگر اینگونه سخنان مصداق توقیت باطل است، برای آیت الله گرامی که سالها شاگرد مرحوم امام(قده) بوده اند و همچنین برای آقای سروش که برای آشنایی با سبک فقهی امام در درس آقای صانعی تلمذ کرده است، مثالهای مستندتر و قریب تری به ذهن برای توقیت باطل و عجله در ظهور ـ بر اساس تعریفی که آقای سروش ارائه می دهد ـ وجود دارد که معلوم نیست چرا آنها را فراموش کرده و به دادن نسبتی نادرست یا نادقیق به حضرت آیت الله بهجت(قده) روی آورده اند. مثلا مرحوم امام(قده) می فرمایند: «تمام دستگاه‌هایی که الآن به کار گرفته شده‌اند در کشور ما - و امیدوارم که در سایر کشورها هم توسعه پیدا بکند - باید توجه به این معنا داشته باشند که خودشان را مهیا کنند برای ملاقات حضرت مهدی - سلام الله علیه.» (صحیفه امام، ج12، ص483)،

«از هیاهوی قدرتمندان نهراسید که این قرن به خواست خداوند قادر، قرن غلبه مستضعفان بر مستکبران و حق بر باطل است.» (صحیفه امام، ج15، ص171)

«وعده دیدار نزدیک است، یاران مژده باد

روز وصلش مى رسد، ایّام هجران مى ‌رود»(دیوان اشعار).

با توجه به این گونه سخنان که از بزرگان و علما صادر شده است معلوم می شود معنای توقیت منهی در روایات چیز دیگری است که اگر آقای سروش کمی دقت می کرد و محققانه تر بحث می کرد آن را متوجه می شد. و برای آن که سخنی را مصداق توقیت بشمارد، ابتدا بر خود لازم می دانست معنای لغوی توقیت را بررسی کند. آنگاه می فهمید که «وَقَّتَ» یعنی حدود دقیق چیزی را تعیین کرد. بنابراین توقیت در مورد زمان ظهور به معنای تعیین دقیق زمان آن است که لازمه چنین تعیینی، قطعی و بدون تردید بودن تحقق ظهور در آن زمان است، مثل اینکه کسی بگوید در فلان روز و فلان وقت و فلان ساعت، حضرت(عج) ظهور می نماید و نه به معنای صرف نزدیک شمردن زمان ظهور و امید داشتن و بشارت دادن به نزدیکی زمان آن.

ثالثاً: جای تردید نیست که حضرت آیت الله العظمی بهجت(قده) ظهور را نزدیک می شمرد و این از امتیازات ایشان است چرا که هر مؤمنی این ویژگی را نسبت به قیام و قیامت که زمان آن بعد از ظهور است دارد: «انهم یرونه بعیدا و نراه قریبا» (کافران آن را دور می شمارند و ما آن را نزدیک می بینیم)، بلکه این لسان قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) است که می فرمایند: «اقتربت الساعه و انشق القمر»(قیامت نزدیک شد و ماه شکافت)، «کل آت قریب»(هر آینده نزدیک است) و «بعثت انا و الساعه کهاتین»( مبعوث شدم در حالی که من و قیامت مانند این دو انگشت به هم نزدیک هستیم) . این صریح سخن امام صادق(ع) است که در مورد زمان ظهور در عین حال که می فرماید «هلکت المحاضیر» (اسبهای چموش و شتاب زده هلاک شدند)، بلافاصله می فرماید «نجا المقربون» (نزدیک شمارندگان نجات یافتند). بنابراین آنچه ایشان به آیت الله گرامی فرموده اند نه تنها توقیت منهی نیست بلکه تقریب مأموربه است!

رابعاً: آنچه نقل شده با فرمایشات آیت الله بهجت(قده) کاملا مغایر است و حتماً در آن خطایی از ناقل یا واسطه رخ داده است. ایشان در همه بیاناتشان هر جا سخن از احتمال نزدیکی ظهور داده اند، احتمال دور بودن آن را نیز مطرح کرده اند و معتقد بودند که مؤمن باید طوری باشد که اگر همین فردا حضرت(عج) ظهور کند آمادگی داشته باشد و اگر ظهور سالها به تأخیر بیفتد باز هم برنامه ریزی لازم را داشته باشد. این مطلب را ایشان بارها و بارها فرموده اند. البته گاهی می شد که شنونده بخشی از سخن ایشان را می گرفت و بخش دیگر را رها می کرد و با نقل ناقص کلام ایشان باعث سوء برداشت دیگران می شد، و یا اساساً مقصود ایشان را نمی فهمید مثل اینکه ایشان به صورت دعائی فرموده باشند: «ان شاء الله ظهور نزدیک است» ـ چنانچه واقعا در زمینه های مختلف معهود ادبیات ایشان بود ـ و مخاطب آن را به صورت اِخباری فهمیده باشد!

در اینجا تعدادی از بیانات ایشان برای روشن شدن مطلب ذکر می شود:

«در زمان ما مثلاً همین فردا را ما یقیناً احتمال می‌دهیم [که ظهور محقق شود]؛ همین فردا خروج سفیانی هم بشود، بعد از چند ساعتی معلوم بشود امام(عج) هم ظهور کرده و اینها باید با هم بجنگند. همین فردا را احتمال می‌دهیم، اما پس‌فردا را هم احتمال می‌دهیم، ماه دیگر را هم احتمال می‌دهیم، سال دیگر را هم احتمال می‌دهیم، سال بعد از آن را هم احتمال می‌دهیم و … ».

«خصوصاً با آن چیزی که به ما فرموده‌اند که «حتی یرجع أکثر القائلین بامامته»[1] (ظهور زمانی است که بیشتر قائلین به امامت حضرت از اعتقاد خود بازگردند). خدا می‌داند فرداست یا چقدر آن‌طرف‌تر است!  بعضی‌ها که در جفر و این‌ها، اطلاعاتی داشت، از کسی که می‌دانست در جفر و این‌ها خیلی اطلاعات دارد، نقل می‌کرده است که او وقتی را می‌گوید که اگر ما به شما بگوییم، همه شما پا می‌شوید و داد و بی‌داد [راه می‌اندازید] که وای! این‌قدر؟! این‌قدر طول می‌کشد؟! طاقت ندارید که بشنوید»

«امر ظهور حضرت(عج) معلوم نیست چند هزار سال طول خواهد کشید، با این همه، می گویند قریب است! خب قیامت هم قریب است، مگر قیامت بعید است؟ «مَثَلُهُ‌ مَثَلُ‌ السَّاعَةِ»، «لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً»، «کَذَبَ‌ الْوَقَّاتُون». ما چه می دانیم؟ نمی شود وقتش را تعیین کرد. خودشان می دانند و خداوند متعال. بله شاید بتوان با زمانیات تعیین کرد، مانند خروج سفیانی. قطعاً قبل از خروج سفیانی نخواهد بود و هر کس چنین ادعایی کند غلط است».

سخنی که ایشان(قده) به سید حسن نصرالله فرموده اند، تکلیف را در مورد چنین نقلیاتی کاملاً مشخص می کند. در زمان حیات ایشان شایعه ای درباره تعیین زمان ظهور از سوی ایشان منتشر شد. سید حسن نصرالله که این نقل را شنیده بود در دیداری که با معظم له داشت، در این باره سؤال می کند و آیت الله العظمی بهجت(قده) در پاسخ می فرمایند:

«هرگز من چنین نمیگویم، و هر کس برای شما از سوی من نقل کرد که من تعیین وقت نمودم و گفتم ظهور فلان سال است اینها همه دروغ است و او را تصدیق نکنید».

خامساً: آنچه آیت الله گرامی می فرمایند مبنی بر اینکه علائم ظهور به نحوی است که نمی تواند در مدت کوتاهی محقق شود مغایر با سخن اهل بیت(علیهم السلام) است. طبق احادیث امامان انسان هر روز باید مترقب حصول فرج باشد. امام صادق(علیه السلام) صراحتاً امر نموده اند که هر صبح و شب توقع ظهور حضرت(عج) را داشته باش: «تَوَقَّعْ‌ أَمْرَ صَاحِبِکَ‌ لَیْلَکَ وَ نَهَارَکَ فَإِنَّ اللَّهَ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ لَا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَأْن‌» (شب و روز منتظر [ظهور] صاحب خویش(عج) باش که همانا خداوند هر روز در کاری است. هیچ کاری او را از کار دیگر منصرف نمی کند)[2] همچنین حضرت(ع) می فرمایند: «إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ یَوْماً لَا تَرَى‌ فِیهِ‌ إِمَاماً مِنْ آلِ محمّد فَأَحْبِبْ مَنْ کُنْتَ تُحِبُّ وَ أَبْغِضْ مَنْ کُنْتَ تُبْغِضُ وَ وَالِ مَنْ کُنْتَ تُوَالِی وَ انْتَظِرِ الْفَرَجَ صَبَاحاً وَ مَسَاء» (اگر روزی صبح کردی یا شبی بر تو گذشت و امامی از آل محمّد(ص) را ندیدی، پس به هر کس پیش از این محبت داشته ای، همچنان محبت داشته باش و هر که را پیش از این مبغوض داشته ای مبغوض بدار و با هر که دوست بوده ای دوست باش و صبح و شام منتظر فرج باش).[3] اگر کسی نسبت به تحقق امری با این عظمت و اهمیت تنها در یک روز، استبعاد کند باید به روایاتی مراجعه کند که به ما گوشزد می کند که تمام امر فرج و مقدمات و لوازمش می تواند در یک روز محقق شود. در روایتی حضرت رسول(ص) قسم یاد می کنند که حتی اگر یک روز از دنیا باقی مانده باشد خدای متعال در همان یک روز تمام امور مقدّر برای حضرت مهدی(عج) را عملی خواهد نمود:

«وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَوْ لَمْ‌ یَبْقَ‌ مِنَ‌ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّى یَخْرُجَ فِیهِ وَلَدِیَ الْمَهْدِیُّ فَیَنْزِلَ رُوحُ اللَّهِ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ فَیُصَلِّیَ خَلْفَهُ وَ تُشْرِقَ الْأَرْضُ بِنُورِهِ وَ یَبْلُغَ سُلْطَانُهُ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ» (قسم به خدایی که مرا به پیامبری مبعوث کرد، اگر تنها یک روز از دنیا باقی مانده باشد، خداوند آن روز را آنقدر طولانی خواهد کرد که فرزندم مهدی(عج) در آن روز قیام کند و روح خدا، عیسی بن مریم(علیهما السلام) فرود آید و پشت سر او نماز بخواند، و زمین به نور او روشن شود و حکومت او شرق و غرب را در بر گیرد)[4] و در روایت دیگری از ایشان(ص) نقل شده است: «الْمَهْدِیُّ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ یُصْلِحُ‌ اللَّهُ‌ لَهُ‌ أَمْرَهُ فِی لَیْلَةٍ» (مهدی از ما اهل بیت است. خداوند کار او را در یک شب اصلاح می کند)[5].

حضرت آیت الله بهجت(قده) در سخنی که با آیت الله گرامی داشته اند در واقع می خواستند او را ـ که قرار است صاحب رساله و فتوا نیز بشود ـ بر این نکته متنبه کنند که بر اساس روایات، ما باید احتمال حصول فرج در زمان بسیار اندک را بدهیم. از آقای گرامی توقع نبود به این احادیث توجه نداشته باشد و لذا معظم له در صدد بوده است نگاه آقای گرامی را تعدیل کند و جامعیت بخشد که در عین دوراندیشی، جزء مقربین هم باشد. همانطور که نمی توانیم بگوییم قطعا ظهور امسال رخ می دهد، نمی توانیم بگوییم قطعا امسال رخ نمی دهد. مبنای این سخن نیز احتمال حصول بدا در علائم غیر حتمی است که خود مبانی محکم روایی دارد. آیت الله بهجت(ره) در این باره می فرمایند:

«اگر خبر دهند حضرت(عج) فردا ظهور می‌کند، هیچ استبعاد ندارد. لازمه این مطلب آن است که در بعضی از علایم بَدا صورت می‌گیرد، و بعضی دیگر از علایم حتمی هم مقارن با ظهور آن حضرت(عج) اتفاق می‌افتد».

آنچه گفته شد در تبیین دیدگاه حضرت آیت الله بهجت(قده) برای محقق منصف کفایت می کند.

قم المقدسة ـ محمد خمیس پور

[1]. نک: کمال الدین، ج٢، ص٣٨۵.

[2]. اقبال الأعمال، ج1، ص368.

[3]. الغیبة (نعمانی)، ص158.

[4]. کمال الدین، ج1، ص280.

[5]. کمال الدین، ج1، ص152.