به گزارش جماران؛ دکتر محمدحسین شریف زادگان، استاد دانشگاه شهید بهشتی، در یادداشتی نوشت: «برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک که بین ایران و سه کشور اروپایی، چین، روسیه و آمریکا به عنوان یک توافق بین المللی در دولت یازدهم امضا شد، آثاری ملی و تاریخی دارد که ذکر آن نیز لازم به نظر می رسد.

اهمیت این واقعه مهم ملی می بایست از جنبه های مختلف مورد ارزیابی قرار گیرد. در اینجا قصد آن نیست که درباره مفاد آن بحث شود و صرفا در این نوشته آثار سیاسی و اقتصادی آن به طور گذرا مرکز توجه قرار می گیرد. بدون تردید، بررسی همه ابعاد این واقعه مهم، آموزه های ارزشمندی برای تقویت منافع ملی سرزمین ایران دربر خواهد داشت.

۱- دولت یازدهم توانست یکی از مهم ترین اقدامات سیاست خارجی را در درون نظام تبدیل به اجماع ملی کند. برجام تنها اقدام دولت نبود، بلکه کل نظام از آن پشتیبانی می کرد.

۲- شاید برای اولین بار بود که بعد از حداقل یک قرن، ایران توانست در یک مذاکره بین المللی با شرایط مساوی با قدرت های بزرگ روی منافع کشور مذاکره کند. این در حالی است که در شرایط مذاکره و توافق های بین المللی، اصل بده بستان بر آن حاکم بوده و در این مذاکرات، منافع ایران تا حد ممکن در توافق ها رعایت شده است.

۳- علی رغم تلاش های عملیاتی اسرائیل و عربستان در راستای خرابکاری در مراحل مذاکرات برجام و تبلیغات وسیعی که ایرانی ها را اهل مذاکره، توافق و اعتماد بین المللی نشان نمی داد، در صحنه بین المللی ایران به عنوان یک مذاکره کننده سازنده و اعتمادبرانگیز، توانست هژمونی تبلیغاتی جهانی علیه خود را خنثی کند.

۴- استناد توافق نامه برجام در شورای امنیت و لغو تمامی تحریم های بین المللی مربوط به برنامه هسته ای ایران در شورای امنیت که می توانست ایران را در ذیل «بند هفت» اساسنامه سازمان ملل که مجوزی برای دخالت نظامی در ایران بود، قرار دهد، دستاورد مهمی است که هم اکنون با وجود تلاش ترامپ، رئیس جمهوری سابق آمریکا، برای لغو آن، از نظر حقوق بین الملل و شورای امنیت سازمان ملل متحد، همچنان رسما پابرجاست و از این جهت به امنیت ملی ایران کمک فراوانی کرده است.

۵- در واقع برجام ایران را بار دیگر وارد صحنه بازی های بین المللی کرد تا بتواند از مزایای آن و به خصوص ظرفیت های اقتصادی بین المللی، به نفع توسعه ملی سود ببرد.

۶- اقدامات اجرای برجام زمانی جدی شد که با روی کارآمدن ترامپ مواجه شد و اروپاییان تحت فشار آمریکا از همکاری لازم اقتصادی و مالی در قالب برجام خودداری کردند؛ اما علی رغم آن، شرایط نیم بندی برای فعالیت های اقتصادی ایران و استفاده از ظرفیت های بین المللی ایجاد شد که دستاوردهای اقتصادی زیر را به بار آورد:

- از منظر اقتصادی، برجام در واقع آثار اقتصادی قابل قبول خود را نشان نداد و به خصوص ساز و کار اروپایی INSTEX (Investment for Support of Trade and Exchanges)، یعنی ساز و کار حمایت از روابط تجاری و مالی اروپا با ایران، به خاطر فشار آمریکا بر کشورهای اروپایی عملا به اجرا درنیامد. بااین حال، در فاصله بین سال های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶، یعنی حداقل سه سال که شرکت های مختلف خارجی سعی در سرمایه گذاری و تبادل خدمات فنی و تکنولوژی با ایران کردند و تا حدی بانک های محدودی با ایران تبادل ارزی داشتند، آثاری روی اقتصاد ایران گذاشت که دقیقا در سال ۱۳۹۷ و شروع تحریم های حداکثری دولت ترامپ علیه ایران، دوباره اقتصاد ایران با تنگنای بیشتری مواجه شد.این گشایش ها شاهدی است که برجام در اقتصاد ایران به طور ناقص و موقت اثر داشته که در زیر نشان داده می شود:

- طبق نمودار، صادرات نفت در ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ تا دو میلیون بشکه افزایش یافت و درآمدهای نفتی نیز به حدود ۷۰ میلیارد دلار رسید و بعد از تحریم های ۱۳۹۷ هر دو شاخص به شدت کاهش یافت.

نمودار صادرات نفت در ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶

- تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ مطابق گزارش دی ماه سال ۹۹ دفتر اقتصاد کلان سازمان برنامه و بودجه، در نمودار ۲ افزایش یافت و سپس از سال ۱۳۹۷ با کاهش چشمگیری مواجه شد.

نمودار تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶

- بهره وری سرمایه و بهره وری کل عوامل تولید در فاصله سال های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ بر اساس گزارش نمودار ۳، «گزارش سازمان برنامه و بودجه»، تا حدی بهبود یافته است.

نمودار بهره وری کل سرمایه در فاصله سال های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶

- مطابق نمودار گزارش سازمان برنامه و بودجه، نرخ ارز کاهش یافته و بلافاصله بعد از تحریم سال ۱۳۹۷ دچار افزایش زیادی شده است.

نمودار، نرخ ارز در سال ۱۳۹۷ به بعد

- تورم ماهانه نقطه به نقطه نیز در فاصله سال های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ کاهش یافته و طبق گزارش نمودار ۵ گزارش سازمان برنامه و بودجه، با شروع تحریم ۱۳۹۷ با افزایش شدید روبه رو شده است.

نمودار، تورم ماهانه نقطه به نقطه نیز در فاصله سال های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶

در گزارش «اثرات تحریم های اقتصادی بر رفاه خانوار شهری و روستایی» در مهر ماه ۱۳۹۹ سازمان برنامه و بودجه آمده است:

- درآمدهای خانوارهای ایرانی به عوامل برون زا مثل تحریم حساس است. اهم این عوامل در دوره تحریم ها به عنوان عاملی بر کاهش درآمد خانوارهای ایرانی عمل کرده و در دوران کوتاه اجرای برجام، اگرچه به شکل ناقص، موجب افزایش درآمد خانوار شده است.

- خانوارهای روستایی در دوران تحریم نسبت به خانوارهای شهری از نظر رفاه مادی آسیب پذیرتر هستند. فواید اقتصادی برجام، گرچه عمر کوتاهی داشته است، به طور مشهودی مصرف خانوار ایرانی را بهبود بخشیده است؛ البته در خانوارهای شهری مشهودتر از روستاییان بوده است.

- میزان مصرف خانوارهای ایرانی رابطه معکوس با شدت تحریم ها دارد؛ اول به دلیل اینکه خانوارهای ایرانی به خاطر کاهش درآمد در این دوره کوتاه برجام، مجبور به حذف بعضی از اقلام مصرفی یا مصرف کمتر بعضی از کالاها و خدمات شده اند یا به دلیل ترس از کاهش ارزش پول، خانوارها به منظور حفظ ارزش دارایی شان، بخشی از هزینه کالا و خدمات مصرفی غیرضروری خود را تبدیل به کالاهای با دوام سرمایه ای مثل سکه یا ارز کرده اند.

- بروز تحریم موجب افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها، افزایش ایجاد اسکان غیررسمی در اطراف شهرها، افزایش مشاغل غیررسمی و کاذب در شهرها و در نهایت گسترش فقر در شهرها شده است.

جدول هم که تغییرات درصدی درآمد، مخارج و مصارف خانوار شهری را نشان می دهد، گواه ادعای یادشده است که درآمد، مخارج و مصارف خانوارهای شهری در فاصله زمانی ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ نسبت به سال های قبل از خود افزایش یافته و همچنین بعد از اجرای تحریم سال ۱۳۹۷ کاهش یافته است.  لازم به ذکر است که توافق برجام برنامه اجرائی هشت ساله است؛ بنابراین یک معاهده یا قرارداد بین المللی تلقی نمی شود. هدف این توافق، تحقق خواست شورای امنیت مبنی بر الزام صلح آمیزبودن برنامه هسته ای ایران و در پی آن رفع تحریم های بین المللی علیه کشور است. عمر این برنامه در ژوئن سال ۲۰۲۳ به پایان می رسد. در پایان آن و با یک تاخیر دوساله در سال ۲۰۲۵ و در صورت اجرای کامل و مورد رضایت طرف های توافق و گزارش آژانس بین المللی انرژی هسته ای مبنی بر صلح آمیز بودن برنامه هسته ای ایران و اجرای رسمی پروتکل الحاقی، در نهایت شورای امنیت در قطع نامه ای خروج برنامه هسته ای ایران را از دستور کار خود اعلام و از آن پس مانند سایر کشور های دارای برنامه هسته ای صلح آمیز، تنها زیر نظر آژانس بین المللی هسته ای دنبال خواهد شد.