شکی نیست که شرکای منطقه‌ای آمریکا همچون اسرائیل و عربستان از تمام ظرفیت خود برای جلوگیری از بازگشت بایدن به برجام استفاده خواهند کرد. نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل خواسته که بایدن به برجام برنگردد. البته ناگفته نماند که تندرو‌های ایران هم اساسا مخالف برجام هستند.
سید حسین موسویان عضو اسبق تیم مذاکره کننده هسته‌ای و دیپلمات پیشکسوت ایران و استاد دانشگاه پرینستون آمریکا طی یادداشتی به بررسی ۹ مانع مهم در احیای برجام پرداخت.
در این یادداشت که در بولتن دانشمندان هسته‌ای آمریکا منتشر شده آمده است:
آیت الله خامنه‌ای رهبر عالی ایران در هشتم ژانویه گفت ما عجله‌ای برای بازگشت آمریکا به برجام نداریم، اما تحریم‌ها باید برداشته شود. او تصریح کرد که اگر تحریم‌ها برداشته شود، بازگشت آمریکا به برجام معنی پیدا میکند. بایدن رئیس جمهور منتخب آمریکا هم گفته که قصد بازگشت به برجام را دارد و اگر ایران به برجام برگردد، آمریکا هم بازخواهد گشت. روحانی رئیس جمهور ایران هم گفت که ایران ظرف یک ساعت به برجام برمیگردد اگر آمریکا برگردد.
پنج سال پیش شش قدرت جهانی بعد از سال‌ها مذاکره، توافق هسته‌ای با ایران را امضاء و به تصویب شورای امنیت سازمان ملل رساندند و طبق گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، ایران هم برجام را بطور کامل اجراء کرد. تا اینکه در ماه می ۲۰۱۸، ترامپ از برجام خارج شد وبه تبع آن ایران هم بخشی از تعهدات برجامی خود را کاهش داد. اخیرا هم ایران غنی سازی خود را به سطح ۲۰% افزایش داد.
هرچند احیای برجام هنوز ممکن است، اما آسان نخواهد بود، زیرا طرفین باید 9 مانع زیر را بردارند.
۱-«ترتیبات بازگشت متقابل». ایران توقع دارد، چون آمریکا برجام را ترک کرده، لذا ابتدا باید واشینگتن به برجام برگردد تا بعد تهران هم به اجرای کامل برگردد. هرچند این توقع ایران مشروع است، اما واشینگتن ممکن است عکس این پروسه رابخواهد. دراینصورت نشست کشور‌های گروه ۱+۵ و ایران میتوانند روی طرح «بازگشت متقابل» همراه با «اقدامات متناسب و زمانبندی» توافق کنند.
۲-«نحوه اجرا». در زمان ریاست جمهوری اوباما، تحریم‌های اولیه آمریکا مربوط به دوران قبل از بحران هسته ای، مانع انجام تجارت نرمال با ایران بود؛ لذا دردوران اوباما برجام بطور ناقص اجراء شد با وجود اینکه آمریکا قصد اجرای برجام را داشت. طبق بند ۲۹ برجام، کشور‌های ۱+۵ متعهد شده اند که از هرسیاستی که مانع تجارت نرمال با ایران باشد، بپرهیزند؛ بنابراین اجرای کامل برجام مستلزم رفع این نوع تحریمهاست درغیر اینصورت اجرای آن توسط کشور‌های ۵+۱ بطور ناقص خواهد بود.
۳-«تحریم‌های دوران ترامپ». ترامپ اقیانوسی از تحریم‌های جدید تحت پوشش تروریسم و حقوق بشر علیه ایران اجراء کرده که هدفش عدم امکان بازگشت دولت بعدی به برجام بوده است. اجرای درست و کامل برجام، مستلزم رفع این تحریم‌ها توسط بایدن خواهد بود.
۴- «ضمانت اجراء». خروج ترامپ از برجام و زیر پا گذاشتن قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، به اعتبار آمریکا ضربه زده است و این باور را در ایران و بسیاری از کشور‌های جهان بوجود آورده که آمریکا براحتی تعهدات بین المللی اش را زیر پا میگذارد؛ بنابراین درصورت بازگشت بایدن به برجام، این سوال برای ایران و سایر اعضاء برجام وجود خواهد داشت که چه تضمینی وجود دارد که رئیس جمهور بعدی آمریکا مجدد از برجام خارج نشود.
۵-«تامین خسارات». خروج ترامپ و اتخاذ سیاست فشار حداکثری، صد‌ها میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت وارد کرد درحالیکه ایران در حال اجرای کامل و بدون نقص برجام بود. برخی از مقامات ایران از جمله ظریف وزیر خارجه، خواستار جبران خسارت‌های ایران شده اند. یافتن مکانیزم تامین خسارت‌هایی که بخاطر خروج ترامپ از برجام به ایران وارد شده، یکی دیگر ازچالش‌های پیش رو خواهد بود.
۶-«مکانیزم اسنپ بک». این مکانیزم در برجام اجازه میدهد که در صورت عدم پایبندی ایران به تعهداتش، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل مجددا برگردد. اما این مکانیزمی یکطرفه است، زیرا اگر قدرت‌های جهانی به تعهداتشان عمل نکردند، هیچ عواقبی برای آن‌ها نخواهد بود.
در دوره ترامپ اتفاقی عجیب افتاد. آمریکا هم از برجام خارج شد و بعنوان ناقض برجام؛ خواستار اسنپ بک یعنی بازگشت فوری تحریم‌های گذشته علیه ایران شد درحالی که ایران درحال اجرای کامل برجام بود. این حادثه مثل این است که قاتل خواستار مجازات مقتول شود. هرچند شورای امنیت سازمان ملل درخواست آمریکا را رد کرد، منتهی این حرکت آمریکا، مشکل «رخنه ساختاری مکانیزم اسنپ بک» در برجام را روشن کرد که باید تکلیف آن روشن شود.
۷- «مصوبه جدید مجلس ایران». در هفته اول دسامبر مجلس ایران طی مصوبه ای، دولت را مکلف به آغاز غنی سازی ۲۰% کرد. این مصوبه دو ماه مهلت داده تا تمام تحریم‌ها علیه ایران برداشته شود درغیر اینصورت دولت ایران باید از پروتکل الحاقی خارج و پس از سه ماه، حداقل ۱۰۰۰ سانتریفیوژ نسل ۲ را فعال کند؛ لذا بایدن باید سریعا اقدامات لازم را انجام دهد.
۸- «کارشکنی اسرائیل». درحالیکه برخی نگران اقدام نظامی آمریکا در اواخر ریاست جمهوری او بوده اند، شکی نیست که شرکای منطقه‌ای آمریکا همچون اسرائیل و عربستان از تمام ظرفیت خود برای جلوگیری از بازگشت بایدن به برجام استفاده خواهند کرد. نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل خواسته که بایدن به برجام برنگردد. البته ناگفته نماند که تندرو‌های ایران هم اساسا مخالف برجام هستند.
۹- «موضوعات فرابرجامی». برخی از سیاستمداران درواشینگتن از بایدن میخواهند که از اهرم تحریم‌های ترامپ بعنوان ابزار فشار علیه ایران استفاده کند تا ایران مجبور به پذیرش تعهدات فرابرجامی شود. آن‌ها از موضوعات توان موشکی ایران، گسترش محدودیت‌های برنامه هسته ایران و بحران‌های منطقه‌ای بعنوان تعهدات فرابرجامی ایران نام برده اند. اما ایران همه موضوعات فرابرجامی رارد کرده است. سخنگوی وزارت خارجه ایران تصریح کرد که تهران راجع به توان دفاعی خود مذاکره نخواهد کرد. بایدن باید بدون طرح موضوعات فرابرجامی به برجام برگردد.
علیرغم این موانع، بایدن باید به برجام برگردد. تنها اجرای کامل و دقیق برجام توسط همه طرف‌های متعهد میتواند برجام بعنوان جامعترین سند تاریخ عدم اشاعن بمب هسته‌ای را احیاء کند، تنش بین آمریکا و ایران را کاهش دهد و راه را برای اعتماد سازی‌های بیشتر بازکند. برای طی این مسیر سه اقدام لازم خواهد بود:
۱- بایدن دستورالعمل پیوستن به برجام را صادر کند
۲- گروه کاری مشترک ایران و کشور‌های ۱+۵ هرچه سریعتر برای تحقق اجرای کامل برجام تشکیل بکار گیرد
۳- دبیر کل این سازمان مجمع گفتگوی هشت کشور حاشیه خلیج فارس را برای تشکیل ساختار جدید همکاری و امنیت در خلیج فارس تشکیل دهد.
