معاون پژوهشی نمایندگی قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی با اشاره به حقوق متقابل مردم و حاکمیت در نهج البلاغه امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)، تأکید کرد: یادی کنم از حضرت امام رضوان الله تعالی علیه که تمام همّ و غمّشان بر حمایت از مستضعفین، پابرهنگان، بیچارگان استوار و فریادشان این بود.

به گزارش جماران، حجت الاسلام و المسلمین حسن پویا در نشستی با عنوان «رابطه حقوق و سلامت جامعه، با تکیه بر نهج البلاغه» گفت: یکی از مسائلی که در قرآن و سنت بسیار به آن اهمیت داده شده مسأله حق و حقوق است. چنانکه اگر فقط بسامد کلمه حق را در قرآن ملاحظه کنیم، بیش از 200 مرتبه این کلمه به کار رفته است. غیر از «حقا»، «احقه» و «الحق» که آن هم اضافه کنیم حدود 300 مورد می شود.

معاون پژوهشی نمایندگی قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی تأکید کرد: این نشان دهنده اهمیت موضوع است. ولی چون بحث ما با تکیه بر نهج البلاغه است فقط به این بحث قرآنی نمی پردازم و فقط یکی دو آیه را که نمونه بحث حقوق است عرض می کنم. خداوند در قرآن می فرماید که در اموال شما حقوقی برای سائلان و محرومان در نظر گرفته شده است. بر ما لازم و واجب است که این حقوق را رعایت کنیم.

وی یادآور شد: اما با نگاهی که ما به نهج البلاغه داریم مباحث مختلفی درباره حقوق و حق مطرح شده است. خود جایگاه حقوق و همچنین حقوق مداری حضرت امیر(ع) عملا و بیانا و متقابل بودن حقوق که مسائل حقوقی رابطه متقابل با هم دارد. در نهایت هم پیامدهای پایبندی به حقوق در اجتماع و بین مردم و همچنین زیان های بی توجهی به مسائل حقوقی از جمله مسائلی است که حضرت امیر(ع) به آنها پرداخته اند.

پویا افزود: دو سه عدد از کلمات، خطبه ها و نامه های حضرت امیر(ع) در این زمینه شاخص است و نمونه های بسیار واضحی است که حضرت بر آنها تکیه کرده اند، ایستاده اند و همین مسائل را بیان کرده اند. یکی خطبه 216 است که در بحبوحه جنگ صفین بیان کرده اند. دیگری وصیت مفصلی است که به امام حسن(ع) دارند. آن هم در زمان برگشت از صفین است و برخی نقل کرده اند که در محلی به نام حاضرین بوده است. خود اینها قابل تأمل و دقت هست.

وی اظهار داشت: درباره جایگاه حقوق یک جمله کافی است که ما بفهمیم و درک کنیم که این جایگاه چه مقدار در نگاه امیرمؤمنان(ع) والا و برتر است. می فرمایند که «خدای سبحان حقوق بندگان را مقدمه برای حقوق خودش قرار داده است». یعنی کسی که مدعی باشد من دارم حقوق خدا را رعایت می کنم، ولی در حقوق بندگان خدا کم می گذارد، یا به گزاف این حرف را می زند و یا عملا این گونه نیست که ادعا می کند.

معاون پژوهشی نمایندگی قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ادامه داد: بعد هم فرموده اند «کسی که به حقوق بندگان خدا قیام کند، بر پا بیاستد و بر انجام آنها اقدام کند، خود به خود این کار منجر می شود که به حقوق خدا هم توجه کند». یعنی هم جایگاه حقوق و توجه به رابطه متقابل حقوق مردم و حقوق خداوند در این مطلب نهفته است. کسی که می گوید من حقوق بندگان را رعایت می کند، باید منجر به توجه به حقوق الهی شود؛ و کسی که می گوید حقوق الهی را رعایت می کنم باید حقوق بندگان خدا را رعایت کند، چون بندگان خدا نمادهایی از خداوند متعال هستند و خداوند عزیز می دارد کسی را که بندگان او را عزیز بدارد و حقوق آنها را رعایت کند و به آنها توجه کند.

وی تأکید کرد: اینکه گفتم «رابطه حقوق و سلامت جامعه»، به همین جهت است که اگر کسانی بخواهند جامعه سالمی داشته باشند ناچار هستند که به این مسائل توجه کنند و محور اصلاح رفتارهای جامعه و استواری نظام حکومتی درست بر رعایت حقوق استوار شده است. اگر ما به اینها توجه کنیم به وظایفمان عمل کرده ایم؛ والّا بنیان حکومت را از بین برده ایم.

پویا افزود: در رابطه با مسأله «حقوق مداری» که عرض کردم حضرت امیر بر آن تأکید دارند، روایات فراوانی هست. به نظر من جایگاه هایی که سخنان امیرمؤمنان(ع) بیان شده خیلی مهم است. چرا حضرت در شروع حکومت خودشان به حقوق مردم تکیه و تأکید می کنند و بر آنها پا می فشارند؟ و تعلیم آنها را حق مردم می دانند که مردم آشنا به حقوقشان باشند و جاهل به حقی که حکومت بر آنها دارد و آنها بر حکومت دارد نباشند.

وی یادآور شد: حضرت علی(ع) در اوایل تصدی حکومتشان این خطبه را بیان می کنند که «خداوند کتابی بر شما نازل کرده که تمام خیر و شر را برای شما در آن بیان کرده است. اگر راه خیر و صواب را بگیرید هدایت می شوید. از شر دوری کنید تا به اعتدال و درستی برسید. به واجبات الهی توجه کنید. اگر به واجبات الهی توجه کنید منجر به بهشت می شود.» نتیجه توجه به واجبات الهی رسیدن به بهشت است.

معاون پژوهشی نمایندگی قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی تأکید کرد: این برای جامعه اسلامی که خودشان را مسلمان می دانند معیار و ملاک است که حضرت می فرماید خداوند اخلاص و توحید را به حقوق مسلمین گره زده است. این روشن می کند کسانی که ادعای اخلاص و وحدانیت دارند ولی حقوق مسلمانان و انسان ها را پایمال می کنند، نه اخلاص و نه توحید دارند. لذا در جای دیگر گفته شده یکی از علامت های انسان مؤمن توجه به عهد و پیمان او است. «ای مردم بدانید مسلمان کسی است که حقوق دیگران را رعایت کند و به حقوق آنها تجاوز نکند». به این توجه کنید که خداوند اذیت مسلمان را حلال نکرده است.

وی ادامه داد: دلیل اینکه حضرت روی مسلمانان تکیه می کنند این است که اولا خطاب حضرت در اینجا به مسلمانان است. اما وقتی که ما به کلمات دیگر حضرت امیر(ع) مراجعه می کنیم و رفتارهای دیگر حضرت را در حکومت می بینیم، نه تنها روی مسائل حقوق مسلمین تأکید می کند، بلکه به همه جامعه اسلامی توجه دارد و تنها این نیست که فقط به مسلمانان توجه کند.

پویا اظهار داشت: وقتی گزارشی برای حضرت از انبار می آید که مسلمین به آنجا رفته اند و در آن کلام دارد که به زنان غیر مسلمان یورش بردند و خلخال، دستبند و طلاهای آنها را گرفتند و آنها مجبور به شیون و آه و ناله شدند، جمله بسیار بلندی را می فرماید. «اگر مسلمانی از این غم دق کند و بمیرد که به زن غیر مسلمان این تعدی شده، من ملامتش نمی کنم و جا دارد که بمیرد».

وی افزود: در مسأله خوارج نیز که علی الظاهر مسلمان بودند، حضرت توجه دارد و حقوقشان را به آنها یادآوری می کند. در همان ابتدای حکومت این جمله امیرالمؤمنین(ع) که می فرماید «شما سه حق نزد من دارید و من آنها را رعایت می کنم. من شما را از آمدن به مسجد منع نمی کنم که در آنجا یاد خدا را زنده بدارید.» اینها نکاتی است که به نظرم باید به آنها توجه شود. باز حضرت خطاب به خوارج می فرماید «ما شما را از بیت المال محروم نمی کنیم. شغل شما را نمی گیریم».

معاون پژوهشی نمایندگی قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در خصوص متقابل بودن حقوق نیز گفت: حضرت در خطبه 216 نهج البلاغه از کلمات بسیار عظیم برای جوامع اسلامی و عامه انسان ها استفاده می کند. چون دیگر اینجا خطاب فقط به مسلمانان نیست بلکه برای همه انسان ها سرمشق و درس است. «خداوند حقی بر من قرار داده که والی شما هستم. ولی این طور نیست که من فقط امر و نهی کنم و شما کاملا مطیع باشید. شما هم حقوقی بر من دارید.»

وی تأکید کرد: شما در جامعه فعلی ما توجه کنید که چقدر لایحه های حقوق بشر، حیوانات، محیط زیست و سایر موارد هست. در توصیفات حق آنقدر وسیع است که هیچ چیزی به پای آن نمی رسد. اما در عمل به گفتار امیرمؤمنان(ع) تنگ ترین چیز است. چه حق هایی که ضایع می شود و توجه نمی شود.

پویا افزود: پدر و مادر حقوقی دارند و فرزندان هم حقوقی دارند. مسئولین حقوقی دارند و مردم هم حقوقی دارند. اگر جایی باشد که ما بگوییم حق یک طرفه است، آن هم خداوند سبحان است که همه چبز را به ما داده است. اما خود خداوند گفته حق من بر شما این است که من را اطاعت کنید. اما باز هم یک طرفه نیست و این جور نیست که خداوند بگوید شما فقط اطاعت کنید و ثواب مضاعفی برای شما قرار داده است.

وی با تأکید بر اینکه بزرگترین حقی که خداوند بین مردمان قرار داده «حقوق متقابل والی و رعیت» است، اظهار داشت: این جور نیست که ما اگر حاکم شدیم دیگران را به هر طرفی که می خواهیم هدایت کنیم. خداوند حقوق متقابل والی و رعیت را برای این قرار داده که وقتی نخ تسبیح پاره شود همه دانه ها می ریزند و اما تا وقتی که نخ تسبیح استوار باشد دانه های تسبیح استوار هستند. بنابر کلام امیرمؤمنان(ع) خداوند این حقوق را برای این قرار داده که بین این نظام الفت ایجاد شود و برای دینشان عزت باشد.

معاون پژوهشی نمایندگی قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی افزود: نکته دیگری که در کلمات حضرت امیر(ع) به چشم می خورد اقسام حقوقی است که حضرت بیان کرده اند. حقوقی که بین خود ما برای رشد و شکوفایی ما قرار داده شده و حقوقی که مردمان با همدیگر دارند. یعنی در واقع حقوق خداوند، خویشتن و مردمان مطرح است.

وی تصریح کرد: حقوق خداوند این است که هر نعمتی به ما داده حقی برای آن قرار داده است. زبان، چشم، عقل، دست و بدن سالم را خداوند قرار داده و در هر نعمتی حقی هست؛ اگر ما ادا کردیم خداوند آن را استوار می دارد و کسی که ناشکری کند خودش نعمت را به مخاطره انداخته است.

پویا گفت: اما حقوقی که خود ما بر خودمان باید رعایت کنیم شناخت خود ما است. قدر خودمان را بدانیم. کسی که قدر خودش را بداند جایگاه خودش را می داند. عالم واقعی کسی است که قدر خودش را بداند. جهالت کافی است که قدر خودمان را ندانیم. یک جایی حرف بزنیم که شایسته نیست و یک جایی سکوت کنیم که شایسته نیست و یا گامی برداریم که سزاوار نیست. کسی که از حق و حقوق خودش تعدی کند بی راهه رفته و راه درست را گم کرده است. کسی که حقوق خودش نسبت به دیگران و خودش را رعایت کند باقی می ماند و ماندگار می شود. اگر می خواهی باقی بمانی محکم ترین ریسمان این ریسمان است که بین خودت و خدا استوار و حقوق خدا را رعایت کنی.

وی در خصوص «حقوق مردم بین خودشان» نیز گفت: خداوند بندگانی را قرار داده که حقوق مردم را تأمین کنند. اگر این آدم ها آنچه در دست دارند از آبرو، پول و مالشان را بذل کنند خداوند زیاد می کند و اگر منع کنند خداوند از آنها می گیرد و به دیگری می دهد. لذا می گویند اگر کسی برای درخواستش به تو مراجعه کرد بدان از نعمت های بزرگ خدا است و تو سزاوار شده ای که خداوند این را به تو عنایت کرده است.

پویا همچنین در خصوص «حقوق بین حکومت و مردم» اظهار داشت: حضرت امیر(ع) درخطبه 34 می فرماید «اما حق شما بر من این است که شما را نصیحت کنم.» حاکم باید در قول و عمل نافع مردم باشد و صلاح آنها را در نظر بگیرد. «درآمدهای شما را افزون کنم»، نه اینکه شما را بیچاره کنم. «وظیفه من والی است که به مردمان شناخت بدهم تا جاهل نباشند» و حق و حقوق و وظایفشان را بدانند.یکی از بزرگترین وسیله هایی که حاکمان جور از آن استفاده می کنند، «جهالت مردم» است؛ نادانی مردم و بی خبر بودن آنها است. چهارم اینکه «شما را آداب یادگیری بیاموزم». نه تنها به شما یاد دهم تا جاهل نباشید، بلکه یاد دهم که دنبال یادگیری و تعلیم بروید.

وی ادامه داد: حضرت امیر(ع) در ادامه می فرماید که «حق من هم بر شما این است که به بیعتتان وفا کنم، در حاضر و غایب شما را نصیحت و دعوت شما را اجابت کنم». یادی کنم از حضرت امام رضوان الله تعالی علیه که تمام همّ و غمّشان بر حمایت از مستضعفین، پابرهنگان، بیچارگان استوار و فریادشان این بود.

معاون پژوهشی نمایندگی قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در بخش دیگری از سخنان خود در خصوص «پیامدهای پایبندی به حقوق»، تأکید کرد: اگر به حقوق پایبند باشیم و حقوق متقابل بین والی و مردم رعایت شود، چه گلستانی خواهد شد در آن حاکمیتی که این حقوق رعایت شود. اول اینکه مسائل حقیقی و درست بین آنها عزیز می شود. نمی گویند رها کنیم؛ به ما چه ربطی دارد؟! راه های دینداری استوار می شود و لازم نیست انقدر تلاش کنی و فریاد بزنی. وقتی مردم حقوق خودشان را رعایت شده می بینند و می بینند که در دستگاه قضا و مجریه حقوق آنها رعایت می شود، خودشان دیندار می شوند و راه های دین جلوی آنها باز می شود.

وی ادامه داد: در این صورت پرچم های عدل خود به خود استوار می شود. این هم «رابطه حقوق و عدالت» است که در جای خودش باید بحث شود. واقعا آدم احساس می کند الآن حضرت امیر(ع) در جایگاهی نشسته اند و دارند با ما و امت مسلمان سخن می گویند. «با این کار سنت های الهی جاری و جامعه در آن زمان اصلاح می شود. مردم خودشان دنبال تثبیت دولت می روند.» طمع می کنند در اینکه دولت بماند. این چه دولت مناسبی است که به فکر مردم است. این چه دولتی است که زندگی و رفاه مردم را تأمین می کند و به فکر فقرا است. هم خود مردم طمع می کنند به استوار ماندن این حکومت و هم دشمنان ناامید می شوند از اینکه در این حکومت طمع کنند.

پویا درباره «پیامدها و اثرات جایی که مردم و حکومت حقوق را رعایت نکنند» گفت: اگر این دو طرف با هم کنار نیامدند و هیچ کدام حقوق همدیگر را رعایت نکردند، اختلاف کلمه می شود و هرکسی حرف خودش را می زند. دائم جنجال، سخن پراکنی و شایعه پراکنی است و هرکسی هم راه خودش را می رود. در اینجا است که نشانه های ظلم ظاهر می شود. چون هرکسی می خواهد حرف خودش را بزند و غلبه کند. یکی از سنت ها این است که کوچک ترها به بزرگ ترها احترام بگذارند و برای آنها ارزش قائل باشند و شاگردان برای اساتید ارزش قائل شوند؛ همه اینها از بین می رود.

وی افزود: نتیجه این امر می شود که احکام خدا تعطیل شود و مریضی ها و مشکلات روانی به وجود می آید. شما ببینید در یک جامعه آمار می دهند که چرا اعصاب مردم خراب و جدال در خیابان ها فراوان است. هیچ کس به این کاری ندارد که حق و حقوقی از بین برود و یا باطلی استوار شود. نیکان ذلیل و اشرار عزیز می شوند.

معاون پژوهشی نمایندگی قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در خصوص راهکار این موضوع نیز اظهار داشت: وظیفه ما مسلمانان و پیرو امیرالمؤمنین(ع) این است که به نصیحت بپردازیم و برای برگشتن وضعیت مردم کمک کنیم. حضرت در ادامه می فرمایند یکی از وظایف مردم این است که تا آخرین حد توانشان نصیحت کنند. تا می توانند به این کار همت بگمارند و کمک کنند که مردم به حقوق خودشان واقف شوند و به آنها عمل کنند.