در بین وقایع تاریخ معاصر ایران، قیام پانزده خرداد جایگاه ویژه‌ای دارد. اگر گفته شود انقلاب اسلامی و پیروزی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ریشه در این قیام بزرگ مردمی داشته است، سخن گزافه‌ای نیست.
از غم دوست در این میکده فریاد کشم
دادرس نیست که در هجر رخش داد کشم
داد و بیداد که در محفل مارندی نیست
که برش شکوه برم داد ز بیداد کشم
سالها می‌گذرد حادثه‌ها می‌آید
انتظار فرج از نیمه خرداد کشم
امام خمینی (ره)
***
در بین وقایع تاریخ معاصر ایران، قیام پانزده خرداد جایگاه ویژه‌ای دارد. اگر گفته شود انقلاب اسلامی و پیروزی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ریشه در این قیام بزرگ مردمی داشته است، سخن گزافه‌ای نیست.
ملت بزرگ ایران، پس از امواج آگاهی‌بخشی که سیدجمال‌الدین اسدآبادی ایجاد کرد و به نهضت ضد‌استعماری و ضد‌انگلیسی تحریم تنباکو از سوی میرزای‌شیرازی منجر شد و بعدا هسته‌های اولیه قیام مشروطیت را شکل داد، مبارزات ضد‌‌استبدادی خود را به سطح چشمگیری ارتقا داد. این سطح رشد‌یافته از مبارزات آزادی خواهانه را در هیچیک از کشورهای منطقه نمی‌بینیم و در مقایسه با جهان توسعه‌یافته نیز فقط با انقلاب کبیر فرانسه و مبارزات ضد‌برده‌داری مقارن استقلال آمریکا قابل قیاس است.فتح تهران به دست قوای ستارخان و باقرخان بعد از به‌توپ‌بستن مجلس توسط محمدعلی شاه و با عاملیت و فرماندهی لیاخوف، با انحرافات کمیته مجازات و وصل به جریانات تروریستی شبه‌روشنفکری به انحراف رفت و عکس‌العمل آن قیام جنگل و نهضت میرزا کوچک‌خان بود که نخستین بارقه‌های دین‌خواهی و پیدایش اسلام سیاسی را در ایران شکل داد. این بارقه، از طرف رضا خان میرپنج به انحراف رفت و علیرغم هشدار و تلاش سید حسن مدرس ،با اشتباه تاکتیکی برخی از رجال سیاسی، جریان دموکراسی‌خواهی فقط به تغییر سلطنت و جایگزینی سلسله ای به جای سلسله دیگر انجامید.
رضا شاه با بهره‌گیری از نگرانی‌های امنیتی که بر اثر اقدامات انحرافی کمیته مجازات ایجاد شده بود و هرج و مرج و ناامنی‌های منطقه‌ای و سربرآوردن حکومت‌های ملوک‌الطوایفی که با حمایت مستقیم استعمار انگلیس در سراسر ایران رخ داده بود، حمایت تلویحی روشنفکر‌نمایان تحول‌خواه را کسب کرد و نخست رئیس‌الوزرایی و سپس شاهنشاهی پهلوی را با استبدادی شدیدتر و وابستگی عریان‌تر بنیان‌گذاری کرد؛ اما مبارزات آگاهانه مردم ایران متوقف نشد و سیر تکاملی خود را با تجربه‌اندوزی از تحولات و نوسانات جریانات روشنفکری سیاسی ادامه داد.
جنگ دوم جهانی و مقاومت بلشویک‌ها در نبرد استالین‌گراد، و تبدیل ایران به پل پیروزی و کنفرانس تهران، فضایی از آزادی‌های سیاسی در سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰ ایجاد کرد که با جایگزینی پهلوی دوم و استمرار استبداد متوقف شد. خیزش ملی‌شدن صنعت نفت از سوی دکتر محمد مصدق و سرکوب آن، سیر عبور از ملی‌گرایی به نهضت اسلامی را آغاز کرد و پانزده خرداد نقطه عطف این تحول بود.
رمز انتظار فرج از پانزده خرداد که امام (ره) می‌فرمودند، در همین نقطه عطف تحول‌زا در سیر مبارزات تاریخی ملت بزرگ ایران نهفته است. طبق خاطرات تیمسار حسین فردوست، عمق و عظمت این قیام، و ارزیابی که رژیم از آن داشته است، به میزانی بود که شیرازه نظام امنیتی رژیم گسیخته و شاه مانند ۲۵ مرداد ۳۲ که کشور را ترک کرد، آماده فرار از ایران شده بود. او نقل می‌کند که غفلت انقلابیون در بعد‌از‌ظهر پانزده خرداد که پیروزی را قطعی تصور کرده و صفوف متشکل خود را از دست دادند، به‌علاوه اقدامات او (فردوست) که یگان‌های باقی‌مانده گارد شاهنشاهی را سازمان‌دهی کرده و به خیابان‌ها گسیل کرد، منجر به سرکوب نهضت شده و مردم با تحمل شهدای فراوان و کشتار بی‌رحمانه، شکست خوردند.
امام (ره) در سخنرانی معروف کاپیتولاسیون در فیضیه به این موضوع اشاره کردند و گفتند رژیم می‌گوید فاجعه پانزده خرداد، من هم می‌گویم فاجعه! اما فاجعه از این باب بود که توپ و تانک و سلاح‌هایی که از پول این ملت خریده شده بود، برای شلیک به همین ملت به کار گرفته شد (که با گریه و شیون حضار و مستمعان همراهی شد).
این سخنرانی ضد‌استعماری مشهور و شجاعانه، اسباب تبعید ایشان به ترکیه و بعدا به عراق را فراهم کرد. به‌این‌صورت نهضت انقلاب اسلامی با رهبری امام خمینی (ره) از این مقطع آغاز شد؛ نهضتی که آغاز‌کننده یکی از بزرگ‌ترین تحولات دنیای معاصر شد و فرج مورد انتظار امام (ره) را محقق کرد.
