جامعه ایران در شرایطی با بحران و مساله کرونا مواجه شد که از جهات گوناگون مستعد بروز یکی از بدترین و خسارت بارترین پیامدهای ناشی از سرایت فراگیر این ویروس بود. عوامل وزمینه هایی که احتمال بروز وضعیت بسیار بحرانی و پرخسارت را در جامعه ایران مساعد کرد ه بود بدین شرح می توان احصاءکرد:

1- کادر درمانی و جامعه پزشکی ایران تحت تاثیر اجرای پرهزینه طرح تحول سلامت که علی رغم برخی دستاوردهای درمانی قابل توجه و مطلوبی که داشت، بعلت عدم امکان تداوم طرح که از وقفه و کمبود منابع مالی ناشی شده بود، با اسیب های درونی متعددی مواجه شده بود. اولا بخشی از کادر درمانی متخصص که طی سالهای اجرای طرح از درآمدهای سرشار آن بهره مند شده بودند با افول طرح، از درآمدهای هنگفتی که به آن عادت کرده بودند بازماندند و با نوعی احساس محرومیت ناشی از  اصل توقعات فزاینده مواجه شدند بدین معنا که این گروه به سادگی نمی توانستند خود را با درامدهای متعارف قبل از اجرای طرح سازگار کنند. از سوی دیگر اجرای طرح تحول، نابرابری فزاینده ای در میزان بهره مندی مجموعه کادر درمانی ایجاد کرد به نحوی که پرستاران و نیروهای بخش خدمات درمانی و حتی بخشی از پزشکان عمومی در مقایسه با پزشکان متخصص و مشهور با سهم و درآمد بسیار کمتری از منابع طرح تحول سلامت بهره مند می شدند و این امر  به احساس نابرابری درمیان این اقشار دامن زده بود و به ویژه وقتی محدودیت استخدام نیروی جدید هم  برسنگینی بار وظایف این نیروها افزوده بود. ثالثا طی ماه های اخیر در فضای مجازی و رسانه ای شاهد هجمه های موجه یا ناموجه تبلیغات منفی علیه جامعه پزشکی بودیم که متهم می شدند برای فرار از پرداخت مالیات، تمایلی به دریافت حق ویزیت و دیگر دریافتی های خود با دستگاه کارتخوان ندارند و طبیعتا هم بخشی ازآنها از این اتهام ناخرسند بودند هم روابط آنها با مراجعان و بیماران دستخوش سوءظن و نارضایتی شده بود . مجموعه این شرایط باعث شده بود قاعدتا نمی بایست انتظار داشته باشیم مجموعه کادر درمانی کشور در مواجهه با بحران پرخطر کرونا جلوه های ایثار و از خود گذشتگی بسیار بالا از خود نشان دهند.

۲-تحریم داروها و تجهیزات پزشکی که از قبل تنگناهایی برای عملکرد بهینه نظام سلامت ایجاد کرده بود  در شرایط پس از بحران کرونا می توانست به نحو فزاینده ای بحران را تشدید کند بویژه وقتی بدانیم بخش مهمی از جامعه پزشکی و بیماران و بستگان آنها نیز نسبت به عوامل و سیاست هایی که مسبب این تحریم ها شده بودند نگرش انتقادی داشتند و لا اقل بخش مهمی از آنها موضعی همدلانه با حاکمیت کشور نداشتند و به همین دلیل هم کادر پزشکی می توانست برای کم کاری و گریز از خطر ناشی از۷ کار در محیط و شرایط پرخطروبشدت آلوده،توجیهاتی داشته باشد هم جامعه و بازار مصرف این قبیل داروها و تجهیزات با تلاطم و فساد و بازار سیاه بمراتب سهمگین تر از آنچه پدید آمد مواجه گردد.

3- علاوه بر دو مورد فوق که مستقیما در بعد مسایل بهداشتی می توانست به تشدید بحران منتهی شود، مساله تحریم های بین المللی، محدودیت های منابع پولی و بانکی، بن بست برجام و سایه سنگین عدم تصویب fatfو دیگر ابعاد بحران تورم ارزی، ریالی و بیکاری و رکود اقتصادی می توانست بحران کمبود کالاهای اساسی را به شدید ترین وجه آن دامن زند بخصوص که فرض محدودیت در واردات و مشکلات خرید از منابع جهانی هم بعلت عوامل پیش گفته، فرض دور از ذهن و غیر قابل تصور و نامحتملی نبود.

4 شکاف در حاکمیت بویژه در فضای انتخاباتی که شاهد هجوم همه جانبه تندروها  علیه دولت و اصلاح طلبان بودیم کم سابقه ترین منازعه درون حاکمیتی را رقم زده بود و این  امر می توانست به ناهماهنگی و تعارضات در مدیریت بحران کرونا دامن بزند. این مساله به ویزه وقتی بیشتر قابل فهم می شود که به موضوع رد صلاحیت های بسیار گستره کاندیداهای غیر همسو وسردی و کاهش۷ چشمگیر مشارکت انتخاباتی توجه کنیم که نشانه بارزی از نارضایتی های تجمیع شده در بخش های مختلف جامعه ایران را جلوه گر می ساخت ومیتوانست بحران ناشی از کرونارا وخیم ترکند

5- رخدادهای دیگر از جمله تصمیم گیری شوک آور در افزایش قیمت بنزین و اعتراضات و برخوردهای خسارت باری که متعاقب آن بوجود امد و نیز مساله سقوط دردناک هواپیمای اکراینی و جان باختن جمعی از جوانان نخبه که با اتهام پنهان کاری و خطای اطلاع رسانی مرتبط با آن به یکی از نمودارهای برجسته بدگمانی و نارضایتی گسترده تبدیل شدنیز میتوانست بر وخامت اوضاع بیفزاید

6- داده های آماری مربوط به وضعیت سرمایه اجتماعی نیز نشانگر نرخ بسیار پایین این شاخص ومویدمیزان بی اعتمادی گسترده بین مردم و دولت و حاکمیت از یکسو و کاهش اعتبار مرجعیت گروهها و نهادهای مرجع سنتی بود و همه اینها گواه آن بود که اگر جامعه با بحران بزرگ و خطرناکی مواجه شود، مدیریت بحران امر ساده و آسانی نیست و انتظار هرگونه تعارض مدیریتی و ناکامی ناشی از فقدان مدیریت مناسب کاملا متصور بود.

7- علاوه بر عوامل فوق ، با توجه به سیطره روز افزون نوعی دین داری مناسک گرا و مبتنی بر تعبد اخباری گرایانه به متون دینی و باورهای افراطی غالی منشانه، که با دینداری خردورزانه و نواندیشی دینی تعارض و ناسازگاری جدی دارد و به بهانه پیگیری علوم اسلامی ، طرد و نفی دستاوردهای علمی را وجهه همت خود قرار داده است، بسیار طبیعی می نمود که این نوع دینداری در مواجهه با بحرانی که مقابله با آن به مرجعیت علوم روز دامن می زد دست به مقاومت زده و عملا در مسیر تشدید بحران حرکت کند. این امر به ویژه وقتی تشدید می شد که نوعی توطئه انگاری در پیدایش بحران و منشا آن هم مطرح شده باشد و این سوء ظن ها تبعیت ّاینگونه دین داران را از نسخه های مبتنی بر دانش و علوم روز با دشواری جدی مواجه می کرد.

مجموعه ملاحظات فوق بستر مساعدی فراهم کرده بود که انتظار می رفت براساس آن، جامعه ایران در مواجهه با بحران پیچیده و مخربی چون سرایت ویروس کرونا با دشواری های بسیار جدی مواجه باشد و خسارت و تلفات آن در مقایسه با دیگر جوامع بمراتب سهمگین تر باشد.

اما خوشبختاه علیرغم برخی قصورها، ناکامی و غافلگیری های اولیه، تا اینجای کار خسارت و تلفات وارده در جامعه ایران در مقایسه با بسیاری از جوامع پیشرفته که محدودیت هاو تنگناهای خاص ایران را هم نداشتند بسیار کمتر و کارنامه مدیریت آن بمراتب موفق تر بوده است. اگر بخواهیم عوامل و نشانه های این شگفتی آفرینی را احصاء کنیم می توان به این موارد اشاره کرد.

عوامل و نشانه های موثر و شگفتی آفرین در کاهش خسارات و تلفات

1- شاید بتوان گفت عملکرد و ایستادگی مجموعه کادر درمانی کشور و خطر پذیری ایثارگرایانه آنها علیرغم گلایه مندیها و نارضایتی فراوانی که داشتند در مرتبه اول این شگفتی آفرینهاست. خدمات پزشکان و کادر درمانی کشور در طول جنگ تحمیلی نیز کارنامه پر افتخاری برای این قشر بود ولی در آن مرحله فراگیری و گستره کمی کسانی که درگیر خدمات درمانی به رزمندگان در مناطق عملیاتی و خطر خیز می شدند در مقایسه با کل جمعیت جامعه پزشکی بالا نبود و فضای اجتماعی و همبستگی ملی هم در آن شرایط با این دوران متفاوت بود. به هرحال برای اینجانب بعنوان یک پژوهشگر اجتماعی، با شناخت و تصوری که از میزان نابرابری های موجود در درون این اقشار داشتم و با فرض اینکه باورهای سنتی مذهبی آنها از مردم عادی پایین تر و فردیت گرائی و رفاه طلبی آنها بالاتر از میانگین جامعه تصور می شد، خطرپذیری نسبتا فراگیر این قشر در بحران اخیر انصافا شگفتی آفرین بود. این تجربه نشان داد اخلاق حرفه ای و وجدان جمعی مدرن و آموزه های انسان دوستی، صرف نظر از میزان پایبندی به مناسک و ظواهر دینی، در شرایط بحرانی می تواند راندمان و عملکرد قابل قبول و افتخار آفرینی از خود بروز دهد. من تردید دارم اگر برای بعضی اقشار و صنوف دیگر که ظواهر یا ادعای مسئولیت شناسی بالاتری دارند این آزمون پیش می آمد در حد عملکرد جامعه پزشکی کشور از این آزمون سربلند بیرون می آمدند.

2- جریان های سیاسی رقیب و نهادهای مدنی منتقد نیز به وجه غالب با رویکرد سیاسی و جناحی با موضوع برخورد نکردند و نه تنها از شرایط برای تسویه حسابهای سیاسی بهره برداری حداکثری نکردند بلکه تا حدودی همدلانه و با نقادی های خیرخواهانه به اصلاح روند تصمیم گیریها کمک نمودند و از فضای مسموم و مخرب منازعات جناحی در این عرصه کمتر می توان سراغ گرفت .در این قضیه حتی عملکرد و مواضع بخش مهمی از هم وطنان مهاجر که نوعا از حاکمیت هم ناراضی هستند، همدلانه بود و به مواضع و سیاست های تحریمی علیه کشور و ملت ایران در این شرایط سخت، اعتراض نمودند و این امر هم به نوبه خود شگفتی آفرین بود.

3_ همسوئی و تعامل نسبتا خوب نهادها و واحدهای حاکمیتی با ستاد ملی مبارزه با کرونا که از اجزای دولت است از دیگر جلوه های شگفتی آفرین به حساب می اید.

در حالی که طی چندسال اخیر نوعا شکاف و تعارض فشل کننده ای بین مواضع و عملکرد نهادهای حاکمیتی تحت نظر مقام رهبری و بخش های زیر نظر دولت و قوه مجریه وجود داشت و هرگاه نهادهای حاکمیتی اراده ای برای ورود و حضور و مداخله در قلمرو موضوعات اجرایی پیدا می کردند منتظر اذن و اجازه دولت و متولیان امر نمی ماندند ولی در بحران اخیر شاهد چنین عملکری نبودیم و فرمان مقام رهبری به رئیس ستاد نیروهای مسلح مبنی بر تشکیل قرارگاه رزمایش جنگ های بیولوژیک بجای انکه به تداخل اقدامات و تنش در مدیریت بحران بینجامد، در حد قابل قبولی امکانات بهداشتی و منابع سپاه، ارتش و بسیج را تا حد زیادی با هماهنگی ستاد ملی مبارزه با کرونا به خدمت اورد و بخشی از کمبودها و بحران های اولیه را کاهش داد. هم اینک نیز در جریان مقابله با وجوه اقتصادی بحران، مراکز و نهادهای اقتصادی تحت امر رهبری همچون ستاد اجرایی فرمان امام، بنیاد مستضعفان،  کمیته امداد امام خمینی و استان قدس ر ضوی و.... تا حدودی برای حمایت از اقشار اسیب پذیر دست به تلاشهای ارزنده ای زده اند. هرچند نمی توان ادعا کرد این حمایت و تلاشها در بالاترین حد ظرفیت این نهادها و با بهترین شیوه ها در حال انجام است ولی انکار نمی توان کرد که همین حد از تعامل و هماهنگی، موضوعی است که طی سالهای اخیر کمتر شاهد ان بوده ایم و به همین دلیل وجود ان را باید به فال نیک گرفت.

۳_پذیرش مرجعیت علمی و تخصصی وزارت بهداشت و دستور العمل های نهادهای کارشناسی ذیربط در امر مبارزه با کرونا از سوی وجه غالب نهادهای دینی و روحانیون و اطاعت و اجرای فرامین و دستورهای العملهای نهادهای کارشناسی وعلمی از سوی مراجع و مردم دین باور. با انکه در مراحل اولیه شاهد بعضی تعارض ها و نافرمانی هایی در این خصوص بودیم اما تقریبا همان مقاومتهای اولیه نیز با حمایت و استقبال نهادهای دینی رده بالاتر مواجه نگردید و به تدریج شاهد بودیم که تقریبا کلیه مناسک جمعی اماکن مذهبی و فعالیتهای دینی که با مقتضیات و دستورالعملهای ستاد ملی مبارزه با کرونا مغایرت داشت تعطیل شد و نوعی انقیاد و تبعیت و پیروی از احکام و نظرات کارشناسی بر وجه غالب نهادها و مجامع دینی غلبه پیدا کرد. این امر برای کسانی که به اهمیت و جایگاه مناسک دینی نزد دین باوران سنتی و مقید وقوف دارند و به ویژه با تردیدهای جدی که در اعتبار و حجیت اموز های علمی روز نزد برخی از اینگونه دینداران وجود دارد اشنا هستند، پیدایش این همدلی و تبعیت بیشتر شگفتی افرین خواهد بود.

۴_ غلیان احساس مسئولیت حداکثری برای تامین نیازمندیها و رفع کمبودها. در حالی که در بسیاری از جوامع، بازتاب اولیه بروز مشکلات کرونا در کمیابی اقلام بهداشتی و مواد و لوازمه طبی، درمانی و تشخیصی جلوه گر شد، و این امر در جامعه ایران که تحت تحریم های فنی، اقتصادی و بانکی گسترده هم هست می توانست به نحو بسیار فاجعه بارتری از دیگر جوامع ظاهر شود ولی ابتکارات و خلاقیتهای مردمی و ملی به سرعت پا به میدان گذاشت و به نحوی باورنکردنی و سریع تر از انچه که قابل تصور بود، تولید و توزیع نمونه های بومی این اقلام شدت گرفت. این حرکت بسیجی و کارساز گرچه با پاره ای از شیادی ها و فرصت طلبیهای نامیمون و یا بزرگ نمایی های ناصواب نیز مواجه بود ودر جای خود باید به اسیب شناسی و مقابله با عوامل ان پرداخت ولی شهد شیرین و شگفتی ساز این حرکت ملی در خاطره ملت باقی خواهد ماند. از چرخ خیاطی خانگی آن زن سرپرست خانوار که تولید ماسک را جایگزین تولید معیشت ساز چرخ زندگی فقیرانه خود نمود تا ابتکاراتی که در موسسات کوچک و بزرگ دانش بنیان توسط نخبگان و جوانان پر انگیزه رقم خورد و نیز با اصلاح و تغییر خطوط تولید در موسسات و مراکزی که به سرعت خود را با نیازها و کمبودها تطبیق دادند همه دست به دست هم دادند تا همچون دوره جنگ تحمیلی و در مواردی فراتر از ان، معجزه عزم ملی در کمک به حل بحران کرونا را رقم بزنند و این امر نیز از شگفتی های این دوران است.

۵_فعال شدن احساسات نوع دوستانه و اقدامات خیرخواهانهه و کمک به اسیب دیدگان. خوشبختانه هم در سطح نهادهای مدنی و   NGo ها

ها ،هم در سطح گروه های خانوادگی و فامیلی نوعی رقابت در امر خیرات و سهیم شدن در فعالیتهای نوع دوستانه شروع شده است که به نظر می رسد در جریان ماه مبارک رمضان که به صورت سنتی و ایینی نیز در ان اطعام و رفع نیازمندی شدت می گیرد با جلوه دیگری از وجوه شگفتی ساز این ملت مواجه شویم.

انتظار می رود اکنون که به علت طولانی شدن پروسه مقابله با بحران و فقدان چشم انداز حل سریع بحران، ابعاد اقتصادی مشکلات ان به ویژه در مورد اقشار و گروه های فرو دست اهمیت بیشتری می یابد و به نوعی تعارض بین مقتضیات بهداشتی که تداوم و شدت و حدت فاصله گذاری های اجتماعی و فضای قرنطینه گونه را می طلبد با مقتضیات اقتصادی بحران، که بازگشت به چرخه تولید و بازگشایی ها را می طلبد به وجود امده است ، ملت ایران از این فرصت ماه مبارک برای رقم زدن شگفتی افرینی دیگری حسن استفاده نماید و این دو مقتضای متفاوت را به نحوی توامان برآورده نماید. از یک سو با تعطیلی سنت برگزاری افطاری ها و پذیرایی ها که به ویژه در سالهای اخیر نوعا تشریفاتی و پرهزینه هم شده بود، امر فاصله گذاری اجتماعی و رعایت موازّین بهداشتی مقابله با ویروس را قوام بخشد و از سوی دیگر هزینه های صرفه جویی شده از این تعطیلی مراسم را در خدمت کمک به رفع گرفتاری اقتصادی اسیب دیدگان از بحران به مصرف برساند. خوشبختانه پیوندهای خانوادگی و محلی هنوز در فرهنگ ایران این مزیت را دارد که بانک اطلاعات بسیار خوبی از نیازمندان و نوع نیازمندی انها۶ در شبکه فامیل و همسایگان را در اختیار نوع دوستان میگذارد و با اندک همت و هم افزایی و سرخیر شدن خیرین پیشتاز می تواند منابع خوبی جمع اوری نموده و با حداقل فساد و در بهترین اولویت ها هزینه شود انشاالله این وجه از شگفتی سازی های ملت ایران تا پایان ماه مبارک رمضان، جلوه های بیشتری از خود به نمایش بگذارد.

در پایان این یاد داشت مناسب میدانم به مسولین ومقامات عالیه کشور هم دونکته را یاد آور شوم

  اول انکه باظرافت قدر دستاورد های تا این مرحله را بدانند ودر تعارض ملاحطات بهداشتی با اقتصادی، وسوسه باز گشایی های نسنجیده شیرینی موفقیت های مرحله ای را خدای ناخواسته درکام مردم تلخ نگردانند

نکته دوم که مخاطب  آن عالی ترین مقامات حاکمیتی هستند انست که فرصت های زیادی از دست رفته است ولی قدر دان این همدلی وسعه صدر ملی ملت باشیم وکینه ها وعداوت هارا در زلال بارش های بهاری بشوییم وگونه ای حرکت کنیم جشن پایان بحران کرونا را با جشن پایان شکافها وتقابل ها گره بزنیم وباورکنیم  وحدت ملی دست یافتنی است اگر چشم هارا بشوییم وکینه ها ازدل برکنیم.منافع ملی خیلی متکثر نیست هرچند مسیر ها متعدد باشد.وحدت مقصد را فدای کثرت مسیر نکنیم

*جماران