گروه سبک زندگی جی پلاس؛ علی محمدی - کارشناس ارشد مدیریت فرهنگی و مدرس دانشگاه:

بیش از یک ماه، از شیوع ویروس کرونا در کشور ما می گذرد و هر چه که پیش می رویم، این وضع، بیشتر و بیشتر سبک زندگی ما را تحت تأثیر قرار می دهد. یکی از مهم ترین آن تأثیرها؛ تجربه متفاوت خانه نشینی است که نه تنها در کشور ما، بلکه در همه کشورهای مبتلا،کم نیستند افرادی که از سر احساس مسوولیت اجتماعی، برای رعایت نکات پیشگیرانه نسبت به ابتلا و انتشار این ویروس، به مجموعه خانه نشینان افزوده می شوند.

این تجربه خاص، آبستنِ فرصت ها و چالش هایی است که در این یادداشت، تلاش می شود در مورد مدیریت اوقات فراغت در خانه - به عنوان یکی از طلایی ترین فرصت ها- از منظر مدیریت امور فرهنگی، نکاتی تقدیم شود، به امید آنکه رعایت آنها، در بهبود کیفیت این دوره ویژه برای خواننده محترم، موثر واقع شود.

اوقات فراغت

فراغت در لغت به معنی آسایش، استراحت، آسودگی و آرامش است و اوقات فراغت در اصطلاح، از نظر نویسنده؛ «مدت زمانی است که انسان بر اساس انگیزه، میل و اراده خود و به دور از تعهدهای رسمی، از آن برای کارهای غیرانتفاعی (مالی) بهره می برد»، از این رو محیط زیست فرهنگی و اندوخته های فرهنگی افراد، در چگونگی مدیریت اوقات فراغت، سهم بسزایی دارد، چراکه «فرهنگ» پدیده ای است که بر اراده ها، باورها و اختیارها استوار است و این ویژگی ها، عیناً در چگونگی گذران اوقات فراغت وجود دارد؛ به همین خاطر برخی اندیشمندان، اوقات فراغت را «آئینه فرهنگ جامعه» می دانند، چرا که در اوقات فراغت، افراد بر اساس میل و اراده و باور خود دست به انجام فعالیت می زنند؛ بنابراین پنهان ترین لایه های شخصیت فرهنگی جامعه را به نمایش می گذارند.

اوقات فراغت به قدری اهمیت دارد که امیرالمؤمنین امام علی علیه‌السلام می فرمایند: «چه سزاوار است که انسان، ساعتی و لحظاتی برای خود داشته باشد که هیچ بازدارنده‌ای او را از آن لحظه باز ندارد.» (میزان الحکمه، ح 15867).

اوقات فراغت نه تنها می تواند دربرگیرنده‌ی آموزش های غیررسمی باشد (بنا به نظر روان‌شناسان، آموزش‌های غیر رسمی از شکل رسمی آن مؤثّرتر است)، بلکه نقش اوقات فراغت در تربیت و پرورش افراد و جامعه، تعیین کننده و ممتاز از سایر نقش های تربیتی و پرورشی است؛ به گفته کانت «آدمی در اوقات فراغت، بیش از سایر فرصت‌های زندگی‌اش می‌آموزد.»

در اوقات فراغت است که افراد بر اساس میل و اراده و به دور از هر گونه اجباری، به تماشای فیلم می نشینند، کتاب می خوانند، ورزش می کنند، عبادات مستحبّی را بجا می آورند، پارک می روند، گردش می کنند، از رسانه- ها استفاده می کنند، معاشرت می کنند  و ...؛ بنابراین بخاطر وجود رابطه‌ی معنادار و پیوند عمیق میان اوقات فراغت و زندگی فرهنگی جامعه، اوقات فراغت یکی از مهم‌ترین مؤلفه های سبک زندگی محسوب شده و مدیریت آن انعکاسی از بینش، نگرش، انتخاب و برنامه‌ریزی است.

تحقیق‌های موجود نشان می‌دهند برنامه‌ریزی صحیح در امر اوقات فراغت موجب شکوفایی و پرورش استعدادها و خلاقیت‌ها، تجدید قوا، بهره‌مندی از آرامش و بهداشت روانی، رشد عاطفی و هم چنین اصلاح رفتار و اصلاح شخصیت، رشد و بلوغ اجتماعی، رفع خستگی و کسالت، توسعه مهارت‌های شناختی و تقویت مهارت‌های حسی و حرکتی در انسان خواهد شد.

مدیریت اوقات فراغت در خانه، ویژه دوره کرونایی

اوقات فراغت متعلق به همه اقشار جامعه است و همانطور که گفته شد؛ حیات فرهنگی افراد در چگونگی گذراندن اوقات فراغت نقش تعیین کننده دارد، اما مقدار و شکل آن با توجه به عوامل مختلف (از جمله سن، جنسیت، نقش، میزان درآمد، محل اقامت، شغل، جایگاه اجتماعی، و...) متفاوت است.

آنچه مهم به نظر می‌رسد، تکاپوی انسان برای برخورداری از اوقات فراغت -آن هم در این دوران ویژه– و برنامه‌ریزی برای آن، بر اساس یک شناخت واقع گرایانه نسبت به خود، زندگی و پیرامون خویش و شرایط موجود است؛ چرا که شناخت واقع‌گرایانه، موجب واقعی شدن انتظارات می‌شود و در نتیجه، احساسات و رفتارهای انسان واقعی می‌شوند. آنچه نباید از آن غافل شد این است که هر کس باید اوقات فراغت داشته باشد!

لازم به نظر می رسد که اعضای خانواده، زمان خود را به دو بخش کلی تقسیم کنند: بخش اول مربوط به کارهای ضروری و بخش دوم را به کارهایی که به اوقات فراغت مربوط می شود -که محل بحث این یادداشت است - اختصاص دهند.

برای برنامه ریزی اوقات فراغت در خانه نیز پیشنهاد می شود؛ اعضای خانواده زمان اوقات فراغت را به دو بخش شامل: برنامه های فردی و برنامه های جمعی تقسیم کرده و برای هر کدام، گام هایی را بردارند اما، قبل از پرداختن به جزئیات گام های یادشده، اصول کلی که ضرورت دارد تا برای برنامه ریزی مورد توجه قرار گیرد را مرور می کنیم:

اصول کلی

خواست، اراده، میل و سلیقه افراد در انتخاب برنامه ها، مورد احترام قرار گیرد.

برنامه ریزی بر اساس نقاط قوت اعضاء، امکانات موجود در خانه و درنظر گرفتن شرایط سایر اعضای خانواده، صورت گیرد.

مرزهای اخلاقی در تعیین برنامه ها، پاس داشته شود.

در میان برنامه ها، به برنامه هایی که به سلامت تن و روان و شادی اعضاء و  نیز به سرگرمی و گرمای خانواده کمک بیشتری می کند و نیز برنامه هایی که به رشد و توسعه افراد منجر می شود، توجه بیشتری شود.

رعایت مؤلفه های تعادل، خلاقیت و نوآوری در تهیه برنامه، مورد توجه قرار گیرد.

اما گام های مربوط به امور جزئی در برنامه ریزی اوقات فراغت در خانه:

برنامه های فردی:

نخست: هر کدام از اعضای خانواده، فهرستی از برنامه های مورد علاقه خود را تهیه کنیم. برای فرزندان کوچک تر این برنامه به کمک یکی از اعضای بزرگتر خانواده تهیه می شود.

دوم: بسته به شرایط افراد، جدول برنامه های اوقات فراغت را به صورت روزانه یا هفتگی و یا ... ، همراه با زمان بندی آن، تهیه کنیم.

سوم: هر شب، در یک دورهمی خانواداگی، هر یک از اعضاء، گزارشی از اجرای برنامه های خود ارایه کند.

برخی از برنامه های انفرادی به قرار زیر پیشنهاد می شود:

ورزش، مطالعه ، شنیدن کتاب های صوتی، تماشای فیلم، تعقیب اخبار، بازی های رایانه ای و غیر رایانه ای، گفتگو و معاشرت با دوستان از طریق فن آوری های ارتباطی، تماشای عکس های خاطره انگیز، گردشگری مجازی، نگارش روزنگار، شرکت در برنامه های آموزشی مجازی، آشپزی و ...

برنامه های جمعی:

نخست: هر یک از اعضای خانواده، هر شب، مسوولیت تهیه برنامه جمعی روز بعد را بپذیرد.

دوم:  همه اعضای خانواده، فهرست برنامه های پیشنهادی خود را تهیه کنند.

سوم: هر شب، در یک دورهمی خانوادگی، برنامه های پیشنهادی اعلام شود و با رأی گیری، برنامه های جمعی روز بعد را مشخص کنند.

چهارم: مسوول برگزاری برنامه های جمعی در هر روز، زمینه ها، شرایط و امکانات لازم برای اجرای آن را تدارک می کند.

برخی از برنامه های جمعی به قرار زیر پیشنهاد می شود:

ورزش، جمع خوانی کتاب و مطالب، شنیدن کتاب های صوتی و گفتگو درباره آن، تماشای فیلم و نقد آن، بازی های جمعی، تماشای عکس های آلبوم خانوادگی، گردشگری مجازی، شرکت گروهی در برنامه های آموزشی مجازی، آشپزی گروهی و ...

در انتها، نکاتی را در مورد بهره‌مندی از اوقات فراغت، از زبان بزرگان دین و اندیشه تقدیم می شود:

سیّدالسّاجدین، حضرت امام زین العابدین علیه السّلام در نجوای عاشقانه ی خود با خداوند عالمیان عرض می کند: بارخدایا! تندرستی و صحّتی که با عبادت گذرد و فراغتی که با پاکدامنی همراه باشد، روزیم فرما. میزان الحکمه – حدیث شماره 15865

حضرت امام باقر علیه السّلام می فرمایند: چون فرصت دست دهد به سوی هدف خود بشتاب و هیچ فرصتی مانند روزهای فراغت و تندرستی نیست . میزان الحکمه – حدیث شماره 15794

امام رضا علیه‌السلام: کوشش کنید اوقات روز شما، چهار قسمت باشد: ساعاتی را برای عبادت و خلوت با خداوند، ساعاتی را برای تأمین رزق، ساعاتی را برای تعامل و ارتباط با دوستان و افراد مورد اعتماد، و ساعاتی را برای اوقات فراغت و تفریحات سالم.  بحارالانوار، جلد 7، صفحه  207

ارسطو: «ما نه تنها باید قادر باشیم خوب کار کنیم بلکه باید از اوقات فراغت نیز به نحو احسن بهره ببریم.»

آلبرت هربار: «ارزش انسان به اهمیتی است که برای وقت خود قائل است.»

 ساموئل جانسون: «بزرگ‌ترین فن زندگی، استفاده از فرصت‌هایی است که بر مامی‌گذرد.»