اما از آنجا که این معنا با آیات قرآن که "مقتولین فی سبیل الله" را شهید می داند هماهنگ نیست، به همت والای فقهی دیگر فقیهان، در دوره های بعدی؛ "شهید" هر مقتول فی سبیل الله است گرچه جانفشانی آن شهید در زمان رسول الله(ص) و امام(ع) هم نبوده باشد، بلکه همین قدر که با اذن مجتهد جامع الشرائط برای دفاع از کیان اسلام اقدام کرده و جانش را فدا نموده،  "شهید" محسوب می شود؛ «الشهید المقتول فی المعرکه عندالجهاد مع الامام(ع) او نائبه الخاص و یلحق به کل من قتل فی حفظ بیضه الاسلام فی حال الغیبه».

از این فراتر ؛ کسانی که در میدان جنگ نبوده ولی در تهاجمات دشمن کشته شوند، شهید هستند. و اثبات شهادت برای این گروه براساس قاعده "اطلاق تنزیلی" قابل باور است.

تا اینجا سخنی نیست و امروزه در حوزه های علمیه پذیرفته شده می باشد.

اما "نقطه عطف" این یادداشت در اینجاست  کسانی که با نیت خالص خدایی در راستای بقاء و خدمت به جامعه و انسانها در جایی که خطر رو در روی شهروندان قرار می گیرد، وارد ریسک پر خطری می شوند، "تقدس شهید" را پیدا می کنند.

اثبات این ادعا از دو راه شدنی است؛ یکی توسعه در معنای "دین" و دیگر توسعه در معنای "سبیل الله".

اول: از راه توسعه مفهوم و حقیقت"دین" ؛

اگر ما "دین" را محدود نکنیم و همه ی خوبیها و بایدهای انسانی مانند ایثار ، محبت، گذشت ، نجات جان انسان و... را دین بدانیم، فدا شدن مخلصانه در این مسیر؛ فدا شدن در راه دین است و طبعا تقدس شهادت را خواهد داشت.

اینکه غیر از اعتقادات توحیدی و فرائض عبادی، همه ضرورت های انسانی و اخلاقی "دین" است از آیه ۱۳ سوره شورا قابل استنباط است که فرمود: "..آنچه را به تو [پیامبراسلام] وحى کردیم و آنچه را که درباره آن، به ابراهیم و موسى و عیسى سفارش نمودیم [این بود] که ؛ "دین"را برپا دارید" ؛

"شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا وَصَّىٰ بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَىٰ وَعِیسَىٰ أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ.."

در این آیه، خدا؛ همه پیام خود به انبیاء را "دین" نامیده، و روشن است که آموزه انبیاء فقط عقائد توحیدی و نُسک عبادی نبوده، بلکه اخلاق و محبت و خدمت به بندگان و مقابله با زیاده خواهی و ... همه و همه "دین" است. بر این اساس همه جان باختگان در ستادهای بحران در مواقع سیل و زلزله، آتش نشان ها که رای نجات انسانی به دل حادثه می روند و یا کادر پزشکی و پرستاری که برای نجات انسانی از بیماری به استقبال بیماری ها می روند ، "دین" است و در نتیجه در صورت جان باختن دارای "تقدس شهادت" هستند.

راه دوم؛ توسعه در مفهوم و حقیقت "سبیل الله" است.

در تبیین معنای "سبیل الله" در ذیل آیه ۱۲۱بقره مفسرین قرآن از "تبیان شیخ طوسی" تا "المیزان علامه طباطبائی" سخن ها مطرح است‌.

اما به باور درست و صحیح ؛ "سبیل الله" هر عمل شایسته ای است با نیت خالص خدایی انجام شود و هیچ محدودیتی به "دین" اصطلاحی، یعنی؛ توحید، نبوت و معاد و مناسک عبادی ندارد.

این باور را صاحب این قلم از استاد آیت الله مطهری گرفته است.

آنجا که در جزوه "شهادت" چنین نوشته: "مرگی شهادت است که انسان با توجه به خطرات احتمالی یا ظنی یا یقینی، فقط به خاطر هدفی مقدس و انسانی و به تعبیر قرآن "فی سبیل الله" از آن استقبال کند".

جالب اینجاست که مهم؛ برای تحقق مرگ هایی که "قداست شهیدگونه" دارد، وجود "هدف مقدس و انسانی" کافی است.

جزئیاتی و اموری مانند؛ چه شخصی با چه لباسی و یا در چه موقعیتی به فداکاری اقدام کند، دیده نمی شود .

البته ناگفته پیداست که در تحقق درجات و فضلیت های محتوم برای فداکاران عرصه پزشکی و پرستاری در مواجه با کرونا، می تواند این اوصاف، نقش آفرین باشد.

*جماران