این تسبیحات سه گانه که شامل سه جریان عمیق توحیدی است، یعنی؛«تکبیر، تحمید، تسبیح» و فقط تنها راهی که ما داریم این است در کنار ساحل آن قرار گرفته و به کسب فیض و فضیلت نائل شویم.

مطلب اول: اصلِ جریان تسبیح حضرت زهرا(س)، طبق آنچه در منابع شیعه و سنی روایت شده، چنین است:

«امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: یک وقتى دیدم فاطمه زهرا(س) درشدت رنجى قرار گرفته که در اثر کارهاى خانه بود.  به او گفتم: بتازگى اسیرانى آورده اند. نزد پدرت برو. شاید به تو خدمتکارى بدهد، تا در کار منزل به تو کمک نماید. فاطمه(س) نیز به محضر پیامبر(ص) رفت، ولى هنگامى که دید گروهى نزد آن حضرت هستند، منصرف شده، برگشت. پیامبر(ص) که متوجّه شدند فاطمه(س) به خاطر امر مهمّى نزدشان آمده بود، فرداى آن روز به خانه فاطمه(ع) آمدند و از خواسته اش سؤال کردند; امّا حضرت فاطمه(س) از ذکر خواسته اش خوددارى کرد. من به رسول خدا عرضه داشتم؛ به راستى شما به مشکلاتى که فاطمه(س) با آن روبه رو است آگاه هستید: آوردن آب، آرد کردن و جارو زدن. این مسئولیّت ها موجب رنج ایشان شده است. براى همین من به او گفتم که از شما درخواست کند خدمتکارى به او عطا کنىد، تا در کارهاى خانه او را یارى نماید. رسول خدا(ص) فرمودند: اى فاطمه! آیا تو را به چیزى که براى تو از خادم و تمامى دنیا بهتر باشد راهنمایى کنم؟ فاطمه(س) عرض کردند: آرى اى رسول خدا! آن حضرت نیز این تسبیح معروف را، که هنگام خواب و بعد از هر نماز  خوانده مى شود، به فاطمه تعلیم فرمود».(ر.ک به: من لا یحضره الفقیه، ص ۶۷ وصحیح بخارى، ج ۲، ص ۲۵۹)

نکته مهم اینجاست این روایت را نه تنها شیعه، بلکه اهل سنت هم نقل نموده اند، و بالاتر اینکه بر صحت آن تاکید دارند. (ر.ک: - ذخائر العقبى، ص ۴۹ و حلیة الأصابة، ج ۲، ص ۴۱. - مسند حنبل، ج ۱، ص ۱۰۶ و الاصابة، ج ۴، ص ۳۷۹)

مطلب دوم: اهمیت این تسبیح؛

حضرت صادق(ع) فرمودند: «امیر المؤمنین(ع)فرمود:«سبحان اللّٰه، نصف ترازو را مى‌گیرد و الحمد للّٰه، آن را پر مى‌سازد و لا اله الاّ اللّٰه و اللّٰه اکبر، ما بین آسمانها و زمین را پر مى‌کند؛ -  اَلتَّسْبِیحُ نِصْفُ اَلْمِیزَانِ وَ اَلتَّحْمِیدُ یَمْلَأُ اَلْمِیزَانَ وَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَللَّهُ أَکْبَرُ [وَ اَللَّهُ أَکْبَرُ] یَمْلَأُ مَا بَیْنَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ » (عدةالداعی ؛ ابن فهدالحلی /۲۶۲)

به نقل مشایخ ثلاثه حدیث، یعنی؛ کلینی، صدوق، طوسی؛ امام صادق(ع) فرمود: « ما فرزندان مان را همانگونه که به امر فرا می خوانیم به تسبیح فاطمه دعوتشان می کنیم. به آن پیوسته مرتبط باشید و کسانیکه پیوندی با این تسبیح ندارند نگون بخت اند.  - یا أبا هارون إنّا نأمر صبیاننا بتسبیح فاطمه علیها السلام کما نأمرهم بالصلاه، فالزمه فإنّه لم یلزمه عَبْدٌ فَشَقِیَ »(وسائل، ج‌۶ص ۴۴۱)

امام باقر(ع) فرمودند:《 هر کس تسبیح حضرت زهرا را به جای آورد و سپس استغفار کند، مورد مغفرت است ؛ زیرا تسبیح زهرا(س) گر چه صد ذکر در زبان است، ولی هزار بار ترازوی اعمال انسان را سنگین‌‌تر می‌‌کند و شیطان را می‌‌راند و خداوند بخشایشگر را خشنود می‌‌سازد.  -  من سبح تسبیح الزهراء ثم استغفر غفر له، و هی مائة باللسان و ألف فی المیزان، و یطرد الشیطان، و یرضی الرحمن.》(ثواب الاعمال/۱۹۶)

امام صادق(ع) فرمودند:

« مَن سَبَحَ تَسبِیحَ فَاطِمَةَ ع فَقَد ذَکَرَ اللَهَ الذِکرَ الکَثِیر ،(معانی الاخبار/۱۹۳)

مطلب سوم: زمان بهره برداری از این تسبیح؛

در سه موقعیت دنیوی و اُخروی از این گنج بی پایان و بی مثال می توان بهرمند شد؛

۱) در زمان خستگی برای توان افزایی؛ در متن روایت بالا ملاحظه نمودید پیامبر(ص) این ذکر را برای رفع خستگی فاطمه(س) تعلیم نمودند.

نکته جالب اینجاست؛ ابن حجر در کتاب  "ارشاد السارى" بر دو نکته تاکید دارد، عبارتش چنین است: «در این مطلب [تسبیح فاطمه] براى على و فاطمه منقبتى است ... ابن تیمیه گوید ؛ مواظبت بر خواندن آن خستگى را برطرف مى کند. » (الاصابة، ج ۴، ص ۳۷۹)

۲)در تعقیبات نماز؛ به نقل مشایخ ثلاثه حدیث ؛ کلینی ، صدوق ، طوسی ؛ امام صادق(ع) فرمودند:

«تسبیح فاطمه سلام الله علیها فی کل یوم فی دبر کل صلاة احب الی من صلاة الف رکعة فی کل یوم. ؛  تسبیح حضرت فاطمه (س) در هر روز، به دنبال هر نماز نزد من از هزار رکعت نماز [مستحبی] در هر روز، محبوبتر است». (وسائل ج۶ ص ۴۴۴)

۳) در وقت خواب؛امام رضا(ع) فرمودند: « ما اهل بیت‌ به هنگام خواب ده کار را انجام می‌دهیم: وضو گرفتن... و سی و سه مرتبه «سبحان الله‌» گفتن و سی و سه مرتبه «الحمدلله‌» گفتن و سی و چهار مرتبه اربعا و ثلاثین...» (فلاح السائل سیدبن طاوس /۲۸۰)

محدث خبیر صاحب وسائل الشیعه، در جلد ششم کتاب وسائل الشیعه در ابواب تعقیبات، باب یازدهم روایاتی که دلالت بر استحباب تسبیحات حضرت زهرا(س) در وقت خواب دارد را جمع آوری نموده. و شیخ بهائى در مفتاح الفلاح استحباب تسبیح تسبیح حضرت فاطمه(س) در دو هنگام : بعد از نمازهاى واجب و قبل از خواب را "مشهور" میان علماء شیعه میداند. 

مطلب چهارم: کاربرد و یا نوعِ نگاه به تسبیح حضرت زهرا؛

یکم‌) نگاه تاجرانه؛ براساس این نگاه بخشی از کسانیکه با ذکر اُنس می گیرند برای نیل به ثوابهای مندرج در ذیل این ذکر است که در ضمن مطلب دوم با توجه به روایات تقدیم شد.

دوم ) نگاه منفعت طلبانه؛ در واقع استفاده از این ذکر برای "توان افزائی" خواهد بود.

چنین تاثیری در روایات بدان اشارت شده و در سطور بالا عرضه داشتیم که مورد تجربه و تایید برخی از علماء سنت نیز می باشد.

سوم ) نگاه عارفانه؛ در این نگاه کسانیکه آماده سیر الی الله می شوند و برای کسب معرفت، به سلوک عرفانی روی می آورند طبق دستور العمل شیخ  خود از این تسبیح حضرت زهرا(س) بهره مند هستند.

مرحوم عارف بالله آیت الله قاضی(ره) برای سالکان الی الله تسبیح حضرت زهرا(س) را به عنوان دستورالعمل معین می نمودند و می فرمودند:

《بعد از نمازهای واجب، تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام ترک نشود، همانا آن از ذکر کبیر به شمار می آید و حداقل در هر مجلسی یک دوره ذکر شود》.

چهارم ) نگاه وظیفه شناسانه؛ تسبیح زهرا(س) در این نگاه فقط انسان برای منافع دنیوی مانند توان افزایی و یا ثواب و یا سلوک بهرمند نمی کند، بلکه به انسان "وظیفه شناسی" می دهد و با این وظیفه شناسی همه سعادت را دارا می شود.

در این نگاه باید

اولا به همه معنای "ذکر" دست پیدا کرد.

و ثانیا آن را در متن جان خود و سپس در متن جهان، نهادینه نمود. این مهم را در مطلب پنجم پی گیری می کنیم‌.

مطلب پنجم: مفاد ونهادینه شدن اذکار وارده در تسبیح حضرت زهرا(س) در جان و جهان

و اینکه مفاد این تسبیح در جان و جهان نهادنیه شود، بسیار سخت است.

روایت ذیل شاهد بر سختی نهادینگی تسبیحات در جان آدمی است؛ پیامبر(ص) به علی(ع) فرمودند:《یا علی، عمل به سه چیز بر این امت بسیار سخت است؛ انصاف داشتن، مساوات داشتن و ذکر خدا در همه حال؛ و ذکر خدا به سبحان الله گفتن نیست بلکه ذکر واقعی این است در مواجه با حرام خدا، انسان بتواند صرف نظر کند؛ -  ثلاث لا تطیقها هذه الأمة:  ذکر الله علی کل حال، و لیس هو سبحان الله، و الحمدلله، و لا اله الا الله، و الله اکبر ولکن اذا ورد علی ما یحرم علیه خاف الله عزوجل عنده، و ترکه.》

این معنا،  بدون دریافت درست مفاد و معنای این تسبیح فاطمه(س)، امکان پذیر نیست.

اجمال معنای تکبیر و تحمید و تسبیح چنین است؛

معنای«الله اکبر»

جمیع بن عمیر گوید: در محضر امام صادق(ع) بودم، حضرت از من پرسید: جمله «الله اکبر» یعنی چه؟ گفتم: یعنی خدا از همه چیز بزرگتر است، حضرت فرمودند: مطابق این معنی، خدا را چیزی تصور کرده و سپس مقایسه با سایر اشیاء کرده‌ای و او را بزرگتر از آن چیزها تصور نموده‌ای. عرض کردم: پس معنی الله اکبر چیست؟ حضرت پاسخ داد: معنایش این است که؛ «الله اکبر من ان یوصف؛ خداوند بزرگتر از آن است که توصیف گردد».(فقیه ج ۱ /۶۵۶)

معنای«الحمدلله»

حمد ؛ ستایش و مدح خداست در عین سپاس.

محققینِ معارفِ حقیقیه، بر این باورند که؛ "حمد"  از "تسبیح"  بالاتر است. بنظر می رسد جامع بودن "حمد" باعث برتری او شده.

استادمطهری می گوید: در مفهوم حمد سه عنصر در آنِ واحد دخیل است: ستایش، سپاس، پرستش. 

پس "حمد" ؛ ستایش سپاسگزارانه پرستشانه است.

پیام ذکر «الحمدلله» این است که؛ اولا نعمت خدا را در مسیر خود او باید هزینه نمود، و ثانیا با رسیدن به نعمتی به انسان، نباید موجبات غرور آدمی پدید آید.

معنای :«سبحان الله»

شخصی از حضرت علی(ع) پرسید: معنی سبحان الله چیست؟ حضرت فرمود: «سبحان الله‌» تعظیم مقام بلند و با عظمت‌ خدا و منزه دانستن او از آنچه که مشرکان می‌پندارند، است و زمانی که بنده این کلمه را می‌گوید، همه فرشتگان بر او درود می‌فرستند».

پیام ذکر "سبحان الله" در این است که آدمی با مظاهر شرک و آلودگی صحنه جهان هستی، همنوا نباشد و فاصله خود را با آنان حفظ کرده و بر محو شدن آن کوشا باشد.

مطلب ششم‌: ارتباط تسبیح حضرت زهرا(س) با ایشان؛

اولا ؛ در تاثیر گذاری این اذکار برای انسان با هر نگاهی که شمردیم، شخص حضرت فاطمه(س) بی تاثیر نیست و ایشان واسطه الفیض ثواب ها و کمالات مندرج در این تسبیح است.

وثانیا؛ انکه توانست مفاد این تسبیح را با همه حقایق اش جاری و ساری کند؛ فاطمه(س) بود.

او گفت: "الله اکبر" و هیچ چیزی را اعم از قدرت و یا ثروت این جهان را  بجای خدا ندید و معامله نکرد.

او در دفاع از "توحید" همه چیز خود را مخلصا به خدا تقدیم داشت.

او گفت: "الحمدلله" و به خوبی از همه نعمتی که خدا ارزیانیش نموده بود، استفاده کرد و ذره ای از شخصیت و انتسابش به رسول الله(ص) برای غیر خدا خرج نکرد. او با ستایشِ سپاسگزارانه اش، خدا را پرستید و هیچ قدرتی را نه ستایش کرد و نه سپاس متملقانه گفت.

او گفت:"سبحان الله" و بر پاکی و منزه بودن خدای چنان شهادتی داد که در قاموس هستی او، ذره تایید و یا سوء استفاده مشرکان پیدا و پنهان عصرش، دیده نمی شود. با مشرکان زمان خود که شرک خود را منافقانه پنهان می کردند مرزبندی کرد و از آنان فاصله گرفت تا حریم خدا و دین خدا به نجاست آنان آلوده نشود .

واین گوشه ای بود از اسرار تسبیح فاطمه(س) که امیدواریم درسی برای همه شیعیانش باشد. ان شاءلله

*جماران