بیست و دوم شهریور، سالروز در گذشت حضرت آیت‌الله یوسف صانعی از مراجع عظام تقلید و از نواندیشان در عرصه فقه و فقاهت دوره معاصر است که با تجدید نظر عمیق و موشکافانه در بسیاری از مسائل و احکام فقهی باب‌های جدیدی را به ویژه در حوزه فقه اجتماعی به روی فقهای عظام باز گذاشته است. وی که از اوان طلبگی با امام‌ خمینی آشنا شده است، به صراحت این موقعیت منحصر به فرد خود را متاثر از امام خمینی می‌دانست و دائما قدردان این موهبت از سوی ایشان بود. امام‌ خمینی نیز که نبوغ، تیزهوشی و شم فقاهت را در شاگرد قابل خود تشخیص داده بود، در شرایط مختلف علاقه خود را به او آشکار کرده و با تعبیراتی چون برخوردار از معلومات وافر، روحانی برجسته در میان روحانیان، مخالف سرسخت انحرافات، عالم متعهد، فعال، فردی فاضل و عنصری جدی در مسئولیت؛ از ایشان یاد کرده است. به مناسبت سالروز درگذشت این فقیه پارسا، ارتباط دو سویه امام با ایشان بیان می‌گردد.
زندگی‌نامه
آیت‌الله یوسف صانعی در سال 1316 در روستای ینگ‌آباد از توابع جرقویه اصفهان متولد شد. پدر او شیخ محمدعلی و جدش حاج ملایوسف، از روحانیان خوشنام منطقه خود بودند. صانعی خواندن و نوشتن را از پدر آموخت؛ سپس به خواست پدر، در سال 1325 همراه با برادرش آیت‌الله حسن صانعی وارد حوزه علمیه اصفهان، در مدرسه کاسه‌گران ساکن شد و دروس مقدماتی حوزه را گذراند.
صانعی در سال 1330، برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه قم رفت و درس‌های دوره سطح را نزد اساتید مطرح آن زمان گذراند. وی در امتحانات سطوح عالی حوزه علمیه در سال 1334 رتبه نخست را احراز کرد و ازسوی مرجع تقلید وقت آیت‌الله سیدحسین بروجردی تشویق شد. وی پس از پایان دوره سطح به مدت یک سال از درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی بهره برد و از 1334 تا سال 1342 به مدت هشت سال در درس خارج فقه و اصول امام‌ خمینی شرکت کرد و یک دوره کامل درس اصول و برخی از مباحث فقه ایشان را نوشت و در سنین جوانی به درجه اجتهاد رسید. وی در سال 1385ق/ 1344ش به عنوان کسی که نزد امام‌ خمینی شناخته‌شده‌است، از ایشان اجازه امور حسبیه دریافت کرد.
آیت‌الله صانعی سال‌ها به تدریس سطوح عالی فقه و اصول اشتغال داشته و از استادان شناخته‌شده درس مکاسب و کفایه‌الاصول بوده ‌است. وی از 1352 تدریس دوره خارج اصول را در مدرسه منتظریه (حقانی) آغاز و از 1357 تدریس دروس خارج فقه را با محوریت کتاب تحریرالوسیله امام‌ خمینی در همین مدرسه آغاز کرد و تا هنگام درگذشت کرسی تدریس درس خارج فقه وی با حضور شاگردان زیادی ادامه داشته ‌است.
آیت‌الله صانعی که در دوره جوانی در مسجد سلماسی در شهر قم، پای درس فقه و اصول امام‌ خمینی می‌نشست، علاوه بر استفاده علمی و تصریح بر برتری درس ایشان بر دیگر استادان، شیفته اخلاق ایشان گردید؛ چنان‌که وی اشاره کرده‌ است که امام‌ خمینی از دید و بازدیدهای عمومی پرهیز می‌کرد و پس از اصرار شهید سیدمحمدرضا سعیدی در روز ولادت امام‌ رضا(ع) در سال 1335 ایشان حاضر به این کار شد و از صانعی نیز خواست که عهده‌دار پذیرایی از مراجعان شود و وی این دعوت را لطف الهی برای خود دانسته‌ است؛ چنان ‌که وی پس از آن نیز سال‌ها به مناسبت‌های مختلف در بیت امام‌ خمینی خدمت ایشان بود.
آیت‌الله صانعی از مسافرت خود همراه با امام‌ خمینی در سال 1340 به تهران حکایت کرده که پس از حضور در خانه آیت‌الله سیدمحمدصادق لواسانی، امام‌ خمینی مباحث فقهی مطرح در جلسه را به وی ارجاع داده و او را آشنا با مبانی فقهی خود معرفی کرده ‌است. وی این نوع رفتار امام‌ خمینی را برخاسته از اهتمام صادقانه ایشان به پرورش و رشد استعداد شاگرد خود شمرده‌است. آیت‌الله صانعی هم‌زمان با آغاز مبارزات امام‌ خمینی علیه رژیم پهلوی، با نهضت ایشان همراه شد و در مبارزه علیه تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به صف مبارزان پیوست. وی پس از بازداشت نخست امام‌ خمینی، در شب 15 خرداد 1342 همراه آیات سیدمصطفی خمینی و سیدحسن طاهری خرم‌آبادی در حرم فاطمه معصومه(س) در اعتراض به این اقدام شرکت کرد و مردم را به مبارزه فراخواند و در اعتراض به تبعید امام‌ خمینی، در سال 1343 نامه سرگشاده به نخست‌وزیر امیرعباس هویدا را امضا کرد. وی در سال 1346 هنگام تبلیغ در رفسنجان، تذکر سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) را نادیده گرفت و بر منبر، از امام‌ خمینی نام برد و همین امر باعث شد نخستین پرونده سیاسی وی در ساواک رفسنجان تشکیل شود.
رحلت آیت‌الله سیدمحسن حکیم در سال 1349 موقعیتی را برای طرح مجدد مرجعیت امام‌ خمینی فراهم آورد. آیت‌الله صانعی همراه علما و روحانیان مبارز ایران علاوه بر صدور بیانیه‌هایی درباره مرجعیت عام ایشان تلگرام‌های تسلیتی نیز به مناسبت درگذشت آیت‌الله حکیم برای ایشان فرستادند که به شکستن ترس و وحشتی که ساواک طی چند سال درباره امام‌ خمینی به وجود آورده بود، کمک کرد و بار دیگر به مردم اجازه داد بی‌پروا نام ایشان را گرامی بدارند.
وی در رمضان 1398ق/ 1357ش به دلیل سخنرانی علیه رژیم پهلوی در مسجد جامع تهران، توسط ماموران ساواک بازداشت شد و با بدرفتاری به همراه آیت‌الله حاج شیخ مجتبی تهرانی امام جماعت مسجد، به کلانتری پامنار منتقل گردید؛ اما پس از مدتی با توجه به اقداماتی که برای آزادی آیت‌الله مجتبی تهرانی صورت گرفت، وی نیز آزاد شد. نام و امضای آیت‌الله صانعی که عضو تشکیلات مدرسین حوزه قم، که بعدها عنوان جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به خود گرفت، بود، پای اعلامیه‌های چندی در راستای مبارزات امام‌ خمینی ثبت شده‌است؛ ازجمله اعلامیه در مهر 1344 به مناسبت انتقال امام‌ خمینی از ترکیه به نجف، تلگرام به امام‌ خمینی به مناسبت رحلت آیت‌الله سیدمصطفی خمینی و اعلامیه در 17/10/1357 در مخالفت با دولت شاپور بختیار. آیت‌الله صانعی از سال 1340 تا سال 1358 علاوه بر سفرهای تبلیغی مقطعی به شهرهای مهم، هر هفته برای تبلیغ و منبر به تهران سفر می‌کرد.
امام‌ خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در نخستین دوره انتصاب فقهای شورای نگهبان در اسفند 1358، آیت‌الله صانعی را یکی از اعضا قرار داد و در خرداد 1361 او را نماینده خود در شورای عالی بازسازی مناطق جنگی منصوب کرد. وی به همراه جمعی از فقهای شورای نگهبان اصلاحیه‌ای را برای قانون انتخابات خبرگان به امام‌ خمینی پیشنهاد کردند که در 16/8/1361 ایشان آن را تایید کرد. در انتخابات نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری که در 19/9/1361 برگزار شد، آیت‌الله صانعی با کسب بیش از دو میلیون رای دومین نماینده مردم تهران در این مجلس شد. امام‌ خمینی در نوزدهم دی 1361 با استعفای آیت‌الله صانعی از جمع فقهای شورای نگهبان موافقت کرد و هم‌زمان وی را به دادستانی کل کشور و عضو شورای عالی قضایی منصوب کرد.
امام‌ خمینی با پاسخ‌ دادن به برخی استفتائات فقهی که توسط آیت‌الله صانعی در دوره دادستانی انجام داد، برخی مشکلات فقهی دستگاه‌های قضایی را برطرف کرد، مانند تشخیص موضوع تفریط در قتلی که به سبب رعایت ‌نکردن قوانین رانندگی یا نداشتن مهارت صورت می‌گیرد؛ اختیار دادستان کل بر توقیف حکم در صورت تشخیص حَرَج‏؛ حق سرپرستی اولاد (حق الحضانه) در صورت بروز عسر و حرج برای طرف مقابل؛ دریافت خمس و وجوه شرعی از متهمان مشمول عفو؛ حق‌اللَّه یا حق‌الناس بودن حبس ممسک در قتل و فتوا به حق‌الناس‌بودن آن ازسوی امام‌ خمینی؛ فروش اموال غایبان به قیمت عادلانه، مشروط به رعایت حقوق مالکان و برگرداندن حقوق آنان در صورت مراجعه و پرداخت دیه نقدی و موضوعیت یا عدم موضوعیت دینار.
امام‌ خمینی در خرداد 1362 در فرمانی، با تشکیل ستاد اصلاح امور زندان‌ها که به تایید آیت‌الله یوسف صانعی و آیت‌الله مرتضی مقتدایی رسیده بود، موافقت کرد. ایشان در فروردین 1363 از آیت‌الله صانعی خواست موضوع تشکیل هیئت رسیدگی به پرونده‌های قضایی مربوط به بنیاد مستضعفان را پیگیری کند‏؛ همچنین در 29 اسفند 1363 در حکمی از وی خواست، ملکیت و اداره دارالتبلیغ اسلامی قم را که از متولی قبلی آن، آیت‌الله سیدکاظم شریعتمداری خلع شده بود، رسماً به دفتر تبلیغات اسلامی قم‏ منتقل کند. امام‌ خمینی در اردیبهشت 1364 به آیت‌الله صانعی به عنوان دادستان کل کشور اجازه داد جهت نشر معارف و احکام اسلام‏، از اموال مصادره‌شده کارگزاران رژیم پهلوی به مقدار رفع ضرورت به سازمان تبلیغات اسلامی کمک کند؛ چنان‌که در تیرماه 1364 همین اجازه را در حدود شرعی و قانونی برای کمک به بنیاد پانزده خرداد به وی داد. در 21/2/1364 آیت‌الله صانعی طی نامه‌ای به امام‌ خمینی، استعفای خود از سِمت دادستانی کل را اعلام کرد و خواستار موافقت ایشان با پذیرش استعفا شد. امام‌ خمینی نخست موافقت نکرد و دستور داد وی به کار خود ادامه دهد‏؛ ولی در نهایت در 26 تیر 1364 با اظهار تاسف و تاثر، کناره‌گیری صانعی را پذیرفت و از زحمات وی تشکر کرد. امام‌ خمینی به وی سفارش کرد از همه کارها کناره‌گیری نکند و به کاری دیگر از کارهای کشور، مناسب با وضع مزاجی خود، بپردازد. وی همچنین پس از پیروزی انقلاب بیش از ده سال امام‌جمعه موقت شهر قم بود.
آیت‌الله صانعی که علاقه ویژه‌ای به امام‌ خمینی داشت ایشان را دارای روحی لطیف و ریزه‌کاری‌های اخلاقی منحصر به فرد شمرده ‌است که از جمله با سعه صدر به پرسش‌های علمی پاسخ می‌داد. وی همچنین از تعبد خاص امام‌ خمینی ستایش کرده و ایشان را استوانه تقوا و فضیلت شمرده‌است و صراحت ایشان را بسیار موثر بر روحیه خود دانسته‌ است. وی دو صفت زهد و انقلابی‌ بودن امام‌ خمینی را شاهد جامع اضداد بودن ایشان دانسته و نمونه‌هایی از زهد ایشان را ذکر کرده‌است. وی امام‌ خمینی را نماد تمام خوبی‌ها شمرده و اخلاص، بزرگواری، خویشتنداری، ایستادگی و مبارزه با مظاهر ستم و تحجر و انحراف را، ازجمله اوصاف ایشان دانسته‌است. وی برای الگوگیری از شخصیت امام‌ خمینی، به شاگردان خود تاکید کرده‌است کتاب شرح چهل حدیث امام‌ خمینی را مطالعه کنند.
آیت‌الله صانعی که مبانی و دیدگاه‌های فقهی خود را الهام‌گرفته از منظومه فقهی امام‌ خمینی می‌داند، معتقد است، ارکان اجتهاد و استنباط خود را براساس مبانی ایشان پرورش داده‌است. وی همچنین به همگان سفارش کرده‌است در مسائلی مانند تشخیص درست هدف و ناامید نشدن، ایستادگی و مبارزه، دقت، اهمیت ‌دادن به نقش و جایگاه مردم، امام‌ خمینی را الگو قرار دهند. وی تاکید کرده ‌است که امام‌ خمینی برای اعتلای کلمه توحید و تثبیت شخصیت و هویت ملت و برپایی حکومتی متکی به آرای مردم، صادقانه تلاش کرد و گفتمان شهادت را پس از سال‌ها خاموشی زنده ساخت.
امام‌ خمینی نیز آیت‌الله یوسف صانعی را تمجید کرده و او را مانند فرزند خود شمرده‌است. ایشان هنگام معرفی وی به عنوان دادستان کل کشور، با اشاره به سال‌ها شرکت وی در درس ایشان و برخورداری از معلومات وافر، وی را روحانی برجسته در میان روحانیان و شخص عالِمی خواند که مخالف سرسخت انحرافات گروه‌هایی مانند سازمان مجاهدین خلق بوده‌است و در برابر آنان با جدیت و قاطعیت عمل می‌کند؛ چنان‌که هنگام پذیرش استعفای وی از دادستانی، با اشاره به شناخت طولانی‌مدت خود از او، وی را عالم متعهد، فعال، فردی فاضل و عنصری جدی معرفی کرد که در دوران مسئولیت دادستانی کل کشور، با صفای باطن با مسئولان قضایی همکاری می‌کرده ‌است. آیت‌الله یوسف صانعی پس از یک دوره بیماری کبدی، در تاریخ 22 شهریور 1399 در بیمارستان نکویی قم درگذشت و یکشنبه 24 شهریور، پس از اقامه نماز بر پیکر وی ازسوی آیت‌الله سیدموسی شبیری زنجانی و تشییع جنازه، در قبرستان شیخان قم، بنابر وصیت خود در کنار قبر زکریا بن آدم به خاک سپرده شد.
از آیت‌الله صانعی در قلمرو فقه فتوایی و استدلالی، آثار چندی منتشر شده‌ است؛ ازجمله توضیح المسائل، مجموعه فقه و زندگی (13 جلد)، مجمع المسائل (3جلد)، استفتائات قضایی (2جلد)، فقه الثقلین (5 جلد)، التعلیقات علی العروه‌الوثقی، التعلیقات علی تحریرالوسیله، مناسک حج و استفتائات پزشکی.
*آیت‌الله صانعی از 1334 تا سال 1342 به مدت هشت سال در درس خارج فقه و اصول امام‌ خمینی شرکت کرد و یک دوره کامل درس اصول و برخی از مباحث فقه ایشان را نوشت
*آیت‌الله صانعی از 1352 تدریس دوره خارج اصول و از 1357 تدریس دروس خارج فقه را آغاز کرد و تا هنگام درگذشت کرسی تدریس درس خارج فقه وی با حضور شاگردان زیادی ادامه داشته ‌است
*امام‌ خمینی با اشاره به شناخت طولانی ‌مدت خود از آیت‌الله صانعی، وی را عالم متعهد، فعال، فردی فاضل و عنصری جدی معرفی کرد که در دوران مسئولیت، با صفای باطن با مسئولان همکاری می‌کرده ‌است.