دیپلماسی کشورهای غربی فاقد ابتکار عمل و شجاعت لازم برای دستیابی به راه حل های احترام آمیز است. آنها به تمسک و توسل به ابزارهای قهرآمیز یکجانبه عادت کرده اند. لذا دستگاه دیپلماسی کشورمان ممکن است برای حصول به نتیجه مطلوب، نیازمند تغییر زمین بازی و روش مذاکراتی خود باشد.
محسن بهاروند، سفیر سابق در انگلیس و دیپلمات بازنشسته در یادداشتی برای جماران نوشت:
ابتدا ذکر این نکته لازم است که نگارنده گرچه در مذاکرات محرمانه هسته ای در عمان در سال ۱۳۹۰ حضور داشت، ولی هیچگاه عضو هیات مذاکره کننده ایران در مورد برجام نبوده است. با این حال همواره بر این اعتقاد بوده که لازم است دیپلماسی ایران راه ها و ابزار گوناگون برای حل اختلاف در مورد برنامه صلح آمیز هسته ای کشور را آزمایش کند تا بتواند آن را به نتیجه مطلوب برساند. با توجه به تنش زایی جدید کشورهای غربی در مورد برنامه صلح آمیز هسته ای ایران به نظر می رسد لازم است یکبار دیگر نگاهی گذرا به برجام و دلایل شکست آن داشته باشیم.
برجام توافقی بود که عمدتا قربانی دو عنصر اصلی شد. اول فرم و شکل توافق و دوم رقابت‌ها و حاشیه های سیاسی و گروهی در داخل ایران و آمریکا و برداشت‌های ناشی از نگاه خصمانه. در ابتدای آغاز مذاکرات محرمانه هسته ای با آمریکا و احتمالا در تداوم آن که منجر به برجام شد هدف دیپلماسی ایران بهبود روابط با آمریکا و غرب نبود. بلکه برعکس همواره یک وضعیت بی اعتمادی بین طرفین برقرار بود که هیچ گاه هم برطرف نشد. هدف اصلی برای دستگاه دیپلماسی ایران جلوگیری از امنیتی سازی وضعیت ایران در سطح بین المللی و رفع تحریم به منظور رونق کسب و کار و بهبود وضعیت معیشتی مردم بود. ولی در گذر زمان رقابت‌های سیاسی و حواشی ناشی از آن باعث شد که این هدف به تدریج رنگ ببازد طوری که بسیاری از افراد اجرای برجام را با برقراری روابط با آمریکا یا کوتاهی در تقابل با رفتار امپریالیستی آمریکا برابر فرض کنند.
در آمریکا نیز لابی های صهیونیستی و گروه‌های تندرو ضد ایرانی کاهش و لغو تحریم ها را به عنوان دادن امتیاز به ایران و تضعیف رژیم صهیونیستی و سایر متحدین آمریکا در منطقه فرض کردند. در حالیکه دیپلماسی آمریکا و غرب هر چند با تصورات امنیتی اشتباه، اجرای برجام را رفع یک دغدغه اشاعه ای در نظر می گرفتند و آن را توافقی فرض می کردند که می تواند این نگرانی را رفع کند.
وضعیت حقوقی و شکلی برجام نیز عنصری بود که آن را در برابر فشارهای سیاسی آسیب پذیر می کرد. هر دو طرف ایرانی و آمریکایی به صراحت اعلام کردند که برجام معاهده نیست بلکه یک توافق سیاسی و اجرایی است. چنین وصفی از توافق دست دولت‌ها و پارلمان‌های طرفهای برجام را حداقل از نظر شکلی برای لغو یا مصوبات عدم اجرای آن باز می گذاشت. برجام باید به شکل یک معاهده الزام آور نوشته می شد. ممکن بود قوه مقننه طرفهای برجام آن را مصوب نمی کرد. ولی اکنون می توان گفت که توافقی به تفصیل و پیچیدگی برجام بدون تصویب قوه مقننه و اجماع همه نیروهای داخلی کشورهای عضو برجام نمی توانست یک توافق پایدار باشد و همواره با تغییر دولت‌ها با مشکلات اجرایی روبرو می شد.
در نظام حقوقی آمریکا تنها سندی که می تواند از دخالت رئیس جمهور و سنای آمریکا در آن جلوگیری کرده و قوانین پیش از آن را بی اثر کند، معاهده است. معاهده در نظام حقوقی آمریکا از قوانین داخلی آمریکا دارای الزام آوری بیشتری است و خروج از آن از نظر شکلی تابع مقررات آن معاهده خواهد بود نه قوانین عادی.
یکی از دلایلی که پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ، آمریکا به سادگی توانست از مسئولیت‌های برجامی خود شانه خالی کند وضعیت حقوقی و شکلی برجام بود. هر چند اراده حاکمیت یک کشور معلق به شکل قانونی نیست ولی در حالت عادی لغو یک معاهده با توجه به تصویب پارلمان و در نتیجه اجماع نسبی به لحاظ حقوقی کار دشوارتری خواهد بود.
اکنون بر اساس تجربه برجام می توانیم بگوییم مذاکره مستقیم یا غیر مستقیم با آمریکا و انجام توافق سیاسی با این کشور از آنجا که اجرای متعاقب آن مجددا تابعی از شرایط سیاسی و تصمیم دولت آمریکا خواهد بود، امری بی‌فایده است و نمی توان به آن اطمینان کرد. چنین مذاکره ای بدون تغییر شرایط بنیادین بعید است بتواند ما را به یک نتیجه قابل اتکا و قابل اعتماد نزدیک کند. با اینحال، چنین وضعیتی نباید باعث انفعال دیپلماسی ایران و عدم ابتکار عمل آن در دستیابی به یک توافق منصفانه برای تامین منافع کشور و دفع فعالیتهای خصمانه دشمنان شود.
به نظر نگارنده مذاکرات هسته ای نیازمند یک طراحی جدید از سوی دستگاه دیپلماسی کشورمان است. هر طرحی از سوی ایران بر پایه یک فرض بنیادین مبنی بر عدم تولید یا کسب سلاح هسته ای قرار دارد. این فرض بنیادین ملاحظه در مورد درجه الزام آوری توافق در مورد ماهیت صلح آمیز بودن برنامه هسته ای کشورمان را برطرف می کند. در نتیجه هرچه درجه الزام آوری توافق احتمالی بیشتر باشد، بیشتر می تواند تامین کننده منافع ایران تلقی شود. شرایط سیاسی و پیچیده نظام بین المللی و مزمن شدن فعالیتهای خصمانه علیه کشورمان ایجاب می کند که دستگاه دیپلماسی در یک طراحی پلکانی به دنبال انعقاد یک معاهده با طرفهای مقابل باشد.
ایران همواره بر پایبندی خود به معاهده ان پی تی و معاهدات پادمانی با آژانس تاکید کرده و در عمل نیز نسبت به آنها پایبند بوده است. این معاهدات و برجام ظرفیت دارند که مبنای نگارش یک توافق هسته ای جدید در قالب یک معاهده باشند. چنین معاهده ای نه تنها باید تامین کننده منافع ایران و رفع تحریمها در حد امکان باشد بلکه به نوعی باید منعکس کننده خواست ایران و همسایگانش در مورد خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای باشد.
چنانچه گفته شد ممکن است آمریکا و شرکای آن در مقابل ورود به یک معاهده الزام آور از مقاومت نشان داده و همواره خواستار ایجاد یک توافق سیاسی موقت باشند. در مقابل، ایران می تواند در سه مرحله برای نگارش پیش نویس یک معاهده جدید تلاش کند. در مرحله اول ایران باید با دوستان خود یا حداقل با کشورهایی که با آنها رابطه مناسبتری دارد به یک نتیجه واحد رسیده و سعی کند با جلب حمایت کشورهایی مانند چین و روسیه و برخی کشورهای دوست متن معاهده جدیدی فراهم کند. دوم چنین متنی توسط چین، روسیه و ایران به اعضای دائم شورای امنیت ارائه و با مشارکت سایر اعضای دائم در معرض مذاکره چند جانبه قرار گیرد. در صورت پیوستن اعضای دائم شورای امنیت به چنین معاهده ای در مرحله سوم می توان آن را نهایی و زیر نظر دبیرکل سازمان ملل متحد برای الحاق سایر کشورها مفتوح کرد.
گرچه چنین تلاشی ممکن است در نگاه اول زمان‌بر و پیچیده به نظر برسد ولی با نگاهی به وضعیت سیاسی بین المللی موجود، مذاکره یا رد و بدل پیام با آمریکا و کشورهای غربی به نظر بی نتیجه می رسد و چشم اندازی برای حل و فصل این موضوع دیده نمی شود. دیپلماسی کشورهای غربی فاقد ابتکار عمل و شجاعت لازم برای دستیابی به راه حلهای احترام آمیز است. آنها به تمسک و توسل به ابزارهای قهرآمیز یکجانبه عادت کرده اند. لذا دستگاه دیپلماسی کشورمان ممکن است برای حصول به نتیجه مطلوب نیازمند تغییر زمین بازی و روش مذاکراتی خود باشد.
