تعاریف متعددی از حقوق شهروندی توسط محققان بیان شده است اما به طور عام حقوق شهروندی را می‌ توان مجموعه قواعدی که بر روابط اشخاص در هر جامعه حکومت می ‌کند، تعریف کرد. در این بین دین مبین اسلام دستورات صریح و شفافی برای روابط اجتماعی انسان ‌ها دارد و نه تنها به کمال معنوی انسان ها توجه کرده، بلکه به چگونگی ساختن جامعه ‌ای نمونه نیز توجه دارد. از جمله مسائل مهم حقوق شهروندی در اسلام توجه به کرامت انسان‌ ها به عنوان اشرف مخلوقات، ارزش حیات و زندگی افراد، بدون توجه به نژاد، رنگ و پوست و ... است. در منشور حقوق شهروندی جمهوری اسلامی ایران آمده است: حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است. هیچ‌ کس نمی‌ تواند این حق الهی را از انسان سلب کند یا در خدمت منافع فرد یا گروهی خاص قرار دهد. ملت ایران این حق را از طریق اصول قانون اساسی اعمال کرده؛ و به ‌موجب اصول 113 و 121، مسئولیت اجرا و پاسداری از قانون اساسی را بر عهده رئیس‌جمهور نهاده است.

در روش شناسی مبانی فکری و اندیشه ‌ای امام می ‌توان به تأکیدات فراوان بر کرامت انسانی دست پیدا کرد. تأکیداتی نه از جنس تاکتیک و برای همراه کردن مردم و نهادها با خود، بلکه به عنوان یک استراتژی برگرفته از متن دین و سیره انبیاء الهی که در گذر زمان پایه ‌های نظام نوپای انقلاب اسلامی را در موضوعاتی مانند عزت، احترام و کرامت انسانی در بستر قانون اساسی و رویه‌ های اجتماعی تبیین کرد. همچنین با بررسی سیره بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در خاطرات خانواده، یاران و شاگردان امام خمینی(س) و بررسی مصادیقی چون وقت شناسی در دیدارها، صداقت، نظم، نصایح، پرهیز از غیبت، عدالت، قانون مداری، عمل به تکلیف، احترام به همسایه و... می‌ توان به کیفیت نگاه رحمانی امام در پاسداشت حقوق شهروندی و احترام به کرامت انسان ‌ها دست یافت. برای بررسی بیشتر، موضوع در چند فراز از دیدگاه‌ های امام خمینی(س) تدوین شده که از نظر می‌ گذرد؛ اما قبل از آن برجسته ترین اقدام امام در این زمینه را مرور کنیم که در ابتدای پیروزی انقلاب بعضی تجسس ‌ها در مورد نحوه زندگی خصوصی افراد انجام می ‌شد؛ برخی‌ ها وارد زندگی شخصی و خصوصی افراد می ‌شدند و حضرت امام پیام مهم هشت ماده ‌ای را در دفاع از حقوق شهروندی ارائه کردند. در بخشی از این پیام آمده است که حفظ آبروی مسلمان و عدم تجسس در مسائل شخصی و عدم استراق سمع، جزء اصول و مبانی اسلام است که در همین راستا حضرت امام بیانیه هشت ماده ‌ای را در دفاع از حقوق شهروندان صادر کردند. توجه کنید به گوشه ‌ای از این بیانیه که حضرت امام می ‌فرمایند: «هیچ کس حق ندارد به خانه یا مغازه و یا محل کار شخصی کسی بدون اذن صاحب آن وارد شود یا کسی را جلب کند، یا به نام کشف جرم یا ارتکاب گناه تعقیب و مراقبت نماید. یا نسبت به فردی اهانت نموده و اعمال غیر انسانی - اسلامی مرتکب شود. و یا دنبال اسرار مردم باشد، و تجسس از گناهان غیر نماید یا اسراری که از غیر به او رسیده ولو برای یک نفر فاش کند.»(صحیفه امام، ج‌17، ص140)

توجه به حقوق جوانان در جامعه

 جوان اندیشی موهبتی نیست که هر عالم روحانی و یا هر مرجع دینی از آن بهرمند باشد؛ اما این خصیصه منحصر به فرد در گفتار و سیره بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران چنان شوری در جوانان بر می انگیخت که سراسر وجودشان را فدای رهبرشان می‌ کردند و از این رهگذر با تمام وجود از هویت دینی و ملی خود حراست می‌ کردند. این مهم تنها در سایه یک رهبر جوان اندیش با دیدگاه‌ های الهی اتفاق می ‌افتد. امام جوانان را به مشارکت در همه امور از جمله امور سیاسی و ملی دعوت می‌ کردند و حتی حراست از دین را نیز برای آنها متصور بودند:

«شما جوانان تحصیل کرده در هر جا هستید وظایف خطیری دارید؛ وظیفه دفاع از اسلام که به عهده هر فرد مسلم است، وظیفه دفاع از میهن و استقلال آن که از وظایف حتمیه اسلامی است». امام در فرازی از وصیت نامه سیاسی الهی خویش فرموده ‌اند:« از جوانان، دختران و پسران، می‌ خواهم که استقلال و آزادی و ارزش ‌های انسانی را، ولو با تحمل زحمت و رنج، فدای تجملات و عشرت ‌ها و بی بند و باری ‌ها و حضور در مراکز فحشا که از طرف غرب و عمال بی وطن به شما عرضه می‌ شود نکنند». (همان،ج2،ص289)

اقشار آسیب پذیر، ضعیف و مستمند

در دین ما موضوع عدالت ابعاد مختلفی داشته و دارای مفهوم گسترده‌ ای است و تنها محدود به عدالت اقتصادی نیست. گرچه شاید بُعد خیلی مهمی که به راحتی آن را درک می ‌کنند بعد اقتصادی است. جامعه اسلامی جامعه ‌ای است که در آن اختلافات طبقاتی فاحشی وجود نداشته باشد. گرچه اقتصاد آزاد است. فعالیت اقتصادی آزاد است و انسان‌ ها می‌ توانند با توجه به توانایی‌ ها و تلاش‌هایشان بیشتر یا کمتر بهره اقتصادی داشته باشند، غنی ‌تر یا فقیرتر باشند. ولی این موضوع هیچ وقت مورد پسند نیست. عدالت در جمیع جهات مورد نظر بزرگان دین و از جمله حضرت امام بوده از جمله در ابعاد عدالت فردی، عدالت اجتماعی، عدالت در مسائل سیاسی، عدالت در رسیدگی به آحاد جامعه از جمله به مستضعفان، خانواده ‌های شهیدان و اسیران و به طور کلی رسیدگی عادلانه به همه نیازمندان جامعه، به عنوان مثال درباره رفتار عدالت ‌آمیز حضرت علی(ع) در مورد اقتصاد احادیث و نقل‌ های بسیار ارزشمندی وجود دارد. با مطالعه سیره ائمه و سیره پیامبران متوجه می‌ شویم عدالت در اسلام که حضرت امام مبلغ آن سیره و آن گونه عدالت در جامعه اسلامی بودند، به عدالت حتی در نوع نگاه کردن، و نوع رفتارها هم توجه داشتند. این مفهوم آنقدر گسترده است که به مسأله اجتماعی می‌ رسیم و تمام اینها را می ‌توانیم به مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی تعمیم بدهیم.

«صاحبان مال و منال در حکومت اسلام هیچ امتیاز و برتری‌ ای از این جهت بر فقرا ندارند و ابداً اولویتی به آنان تعلق نخواهد گرفت، مسلم راه شکوفایی و پرورش استعدادهای خفته و سرکوب شده پابرهنگان را فراهم می‌ کند و تذکر این مطلب که ثروتمندان هرگز به خاطر تمکن مالی خود نباید در حکومت و حکمرانان و اداره کنندگان کشور اسلامی نفوذ کنند و مال و ثروت خود را بهانه فخر فروشی و مباهات قرار بدهند و به فقرا و مستمندان و زحمتکشان، افکار و خواسته ‌های خود را تحمیل کنند... در حکومت اسلامی بهای بیشتر و فزونتر از آن کسی است که تقوا داشته باشد، نه ثروت و مال و قدرت و همه مدیران و کارگزاران و رهبران و روحانیون نظام و حکومت عدل موظفند که با فقرا و مستمندان و پابرهنه ‌ها بیشتر حشرو نشر و جلسه و مراوده و مرافعه و رفاقت داشته باشند».(همان،ج20، ص340)

عدالت اجتماعی و منع تبعیض

اگر بخواهیم موضوع عدالت را در ابعاد سیاسی بررسی کنیم، به رفتار امام، مثلاً با گروه ‌های مختلف سیاسی، احزاب، مخالفین برخورد می ‌کنیم. می‌ دانیم که افتراق در نگاه ‌های سیاسی از دوره حضرت امام وجود داشت اما می‌ بینیم که چقدر حضرت امام عادلانه بین آنها قضاوت می‌ کنند و هیچکدام بر دیگری برتری ندارد. امام از رفتار و منش عدالت خواهانه ‌ای برخوردار بود که همه گروه‌ ها بتوانند حرف‌هایشان را بزنند و مردم هم حرف‌ هایشان را بشنوند و خود انتخاب کنند. این خود یک رفتار عادلانه سیاسی است که آن حضرت در مورد گروه‌ ها و حرکت‌ های سیاسی، تفکرات و دیدگاه‌ های سیاسی به کار می ‌گرفت. این رفتار عادلانه را به همه تعمیم داده بودند. ایشان نمی ‌گذاشتند یک گروه و حزبی خودش را برتر دانسته و یا دیگر حزب و گروهی را تحقیر کرده و یا بخواهد دیگری را کنار بزند و با آن حذفی برخورد کند:

«من مکرر اعلام کرده ‌ام که در اسلام نژاد، زبان، قومیت و گروه و ناحیه مطرح نیست. تمام مسلمین – چه اهل سنت و چه شیعی – برادر و برابر و همه برخوردار از همه مزایا و حقوق اسلامی هستند. از جمله جنایت ‌هایی که بدخواهان به اسلام مرتکب شده‌ اند ایجاد اختلاف بین برادران سنی و شیعی است. من از همه برادران اهل سنت تقاضا دارم که این شایعات را محکوم و شایعه سازان را به جزای اعمالشان برسانند. هیچ کس به هیچ عنوان حق تجاوز به جان و مال برادران کردستان ما را ندارد. متجاوزین شدیداً به جزای اعمال خود می‌ رسند». (همان،ج16، ص443)

«هر ایرانی حق دارد که مانند همه افراد از حقوق اجتماعی برخوردار باشد. مسلمان یا مسیحی و یا یهودی و یا مذاهب دیگر فرق ندارد».(همان)

حقوق سیاسی و اجتماعی شهروندان

مشارکت سیاسی یکی از جلوه ‌های حقوق شهروندی است که اتفاقاً حضرت امام بر این مهم بسیار تأکید داشتند. وقتی حضرت امام می ‌فرمایند میزان رأی ملت است سخن بسیار پرمعنایی است. نمی‌گویند فلان گروه، فلان حزب، و یا فلان تفکر. وقتی می ‌گویند ملت یعنی شامل کارگر، معلم، روحانی، کسبه، هنرپیشه و همه اقشار مردم. مثلاً می ‌فرمایند انتخابات در انحصار هیچ کس نیست، نه در انحصار روحانیین است، نه در انحصار احزاب، نه در انحصار گروه‌ ها. حضرت امام خمینی(س) در حوزه آزادی احزاب و انجمن‌ ها و تشکیل اجتماعات اینچنین بیان فرموده ‌اند: کلیه شهروندان حق دارند در گروه بندی ‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، صنعتی و اقتصادی شرکت کنند جلوگیری از این حق مباینت آشکاری با آزادی دارد، مگر آنکه تجمع و گروه بندی، خطراتی برای نظم عمومی مستقر داشته باشد.

«هیچ فرقى بین طوایف مسلمین در حقوق سیاسى و اجتماعى و غیر آن نیست».‌(همان، ج‌6، ص 430)

و در مورد زنان نیز می‌فرماید: «مـا مـى خواهیم زن به مقام والاى انسانیت برسد. زن باید در سـرنـوشـت خـودش دخـالـت داشـته باشد».(همان، ج‌6، ص300)

در مصاحبه با روزنامه هلندى دی - ولت گـرانـت، در پـاسخ به این سؤال که مشخصات حقوق زنان در جمهورى اسلامى چه خواهد بـود؟ مـى فـرمایند:«از حقوق انسانى، تفاوتى بین زن و مرد نیست زیرا که هر دو انـسـانـنـد و زن حـق دخالت در سرنوشت خویش را همچون مرد دارد. بله در بعضى از مـوارد تـفـاوت هـایى بین زن و مرد وجود دارد که به حیثیت انسانى آنها ارتباط نـدارد».(همان، ج‌4، ص364)

«اسلام زن را مثل مرد در همه شئون، همان طورى که مرد در همه شـئون دخـالـت دارد، زن هم دخالت دارد،... زن‌ ها اختیار دارند، همان طورى که مـردهـا اخـتیار دارند».(همان، ج‌6، ص 301)

حقوق شهروندان در تعلیم و تعلم و فرصت‌های برابر آموزشی

وقتی حقوق شهروندان رعایت شود و به همه شهروندان به عنوان آحاد انسانی نگاه شود قطعاً در هر زمینه‌ ای آنها دارای حقوق یکسان خواهند بود؛ از جمله در استفاده از فرصت‌ های برابر تحصیلی و آموزشی. این فرصت‌ ها در زمان حضرت امام در دانشگاه ‌ها و در مدارس بوده هر چند که ایده‌ آل و مطلوب کامل حضرت امام نبود ولی تا حدودی عدالت در این زمینه تحقق پیدا کرده بود. هر چند که موارد استثناء به مسئولین گوشزد می ‌شد و همه حرکت ‌ها رو به سمت تعالی بود. تحصیل که در مورد مردان عامل مهمی برای تحرک شغلی است در مورد زنان برای تحرک صعودی، متغیر سرنوشت سازی به نظر می ‌رسد.

«در علم و تقوا کوشش کنید که علم به هیچ کس انحصار ندارد، علم مال همه است».(همان،ج‌19، ص 184)

حقوق شهروندان در انتخابات آزاد

یکی از مهمترین حقوق اساسی مردم در جامعه، حق تعیین سرنوشت است. این حق، از جمله حقوقی است که قانون اساسی بسیاری از کشورها آن را برای مردم به ‌رسمیت شناخته است. از دیدگاه حضرت امام خمینی(س) حق تعیین سرنوشت از حقوق اساسی مردم می ‌باشد که به‌ موجب آن، هر ملتی باید سرنوشت خودش را خودش معین کند.

«انتخابات مال همه مردم است. مردم سرنوشت خودشان دست خودشان است و انتخاب برای تحصیل سرنوشت شما ملت است». (همان،ج‌18، ص 367)

از دیدگاه امام نه تنها همه مردم دارای حق رأی هستند، بلکه اساس حق مشارکت و تعیین سرنوشت نیز برای همه مردم وجود دارد و تمامی اقشار مردم اعم از مرد و زن باید در سرنوشت خود مشارکت داشته باشند:

«باید همه شما در این امر نظر داشته باشید، در امور سیاسی نظر داشته باشید. برای اینکه امور سیاسی مخصوص یک طبقه نیست، همان طوری که علم مخصوص یک طبقه نیست. همان طوری که مردها باید در امور سیاسی دخالت کنند و جامعه خودشان را حفظ کنند، زن‌ ها هم باید دخالت کنند و جامعه را حفظ کنند».(همان، ج‌18، ص 403)

حقوق اقلیت‌های مذهبی

رهبری که تا این اندازه به همه اقشار جامعه بهاء و ارزش می‌ گذارد طبیعی است که در مورد اقلیت‌ های دینی برخوردی الهی داشته باشد. هیچ زمان غیر از احترام، غیر از عزت از امام در مورد اقلیت ‌های دینی و قومی چیزی ندیده و نشنیدیم. نگاه احترام ‌آمیز به انسان و تکریم انسانی یک اصل بود. از منظر امام انسان بودن بسیار مهم است. انسان اگر فراتر از فطرت خود رفتار کند، این رفتار حتماً فراتر از ماده می‌ رود و حتماً به سمت اخلاق گرایش پیدا کرده و سمت کمال می‌ رود. امام به فطرت سالم اعتقاد داشت چرا که انسان را باور داشت. مطمئن بود اگر با انسان ‌ها خوب رفتار بشود نتیجه خوبتر حاصل می شود.

«تمام اقلیت‌ های مذهبی در حکومت اسلامی می ‌‌توانند به کلیه فرائض مذهب خود آزادانه عمل نمایند».(همان، ج‌21، ص580)

«اقلیت‌ های مذهبی نه تنها آزادند، بلکه دولت اسلامی موظف است از حقوق آنها دفاع کند».( همان، ج‌4، ص 508)

«اسلام همیشه نسبت به اقلیت هاى مذهبى احترام قائل بوده است». (همان، ج‌6، ص 258)

«اسلام بیش از هر دینی و بیش از هر مسلکی به اقلیت‌ های مذهبی، آزادی داده است. آنان نیز باید از حقوق طبیعی خودشان که خداوند برای همه انسان ‌ها قرار داده است، بهره مند شوند. ما به بهترین وجه از آنان نگهداری می‌ کنیم».(همان، ج‌4، ص 363)

آزادی بیان

آزادی یکی از مفاهیم اساسی است که حضرت امام خمینی(س) با توجه به دیدگاه خاص خود درباره جهان و انسان به آن باور داشته و بر این اساس، آزادی جایگاه والایی در اندیشه امام پیدا می ‌کند تا جایی که آن را یکی از بزرگترین نعمت‌ ها می ‌دانند. آنچه در آزادی بیان اهمیت بسیار دارد تشخیص حدود آن است. توهین و افتراء، شکستن حریم خلوت و تنهایی افراد، تجاوز به حقوق دیگران، افشاء اسرار دولتی، انتشار نوشته‌ ها و صور قبیح و کفر و ناسزاگویی به مقدسات و تجاوز به حقوق اقلیت ها، نمونه هایی از تعدی به حقوق جامعه است.

«قانون اساسی می‌ گوید ملت ‌ها باید آزاد باشند، ملت ایران باید مردمش آزاد باشند، مطبوعات باید آزاد باشد، هیچ کس حق ندارد جلوی قلم را بگیرد».(همان، ج‌1، ص 290)

«این ملت آزاد است به حسب قانون اساسی، به حسب شرع ملت آزاد است. قانون اساسی ملت را آزاد کرده است».(همان، ج‌4، ص 206)

*حریم امام