کتابی فراتر از کلام مخلوق

«صحیفه سجادیه» مشتمل بر 54 نیایش خالصانه است که مروری بر اسامی آنها خود دلیل بر این مدعاست که مخاطبان آن تنها با مجموعه‌ای از ادعیه مواجه نیستند، بلکه کثیری از مسائل تربیتی و اخلاقی نیز در آن مد نظر قرار گرفته است. با این وجود می‌توان گفت که این کتاب تا مدت‌ها در میان اهل تسنن ناشناخته بوده است. مرحوم آیه اللّه مرعشی نجفی می نویسد؛ در سال 1353 هجری قمری نسخه ای از صحیفه سجّادیه را برای مطالعه علاّمه معاصر طنطاوی، صاحب تفسیر «الجواهر فی تفسیر القرآن»، مفتی اسکندریه فرستادم. او در برابر این هدیه عالی و ودیعه الهی از من تشکّر و سپاس گزاری کرده بود و درباره آن، مدحی سرشار و ثنایی بسیار، بدین مضمون نوشته بود که: «سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد! نامه گرامی، مدّتی پیش به ضمیمه کتاب صحیفه از سخنان امام زاهد اسلام، علی زین العابدین بن امام حسین شهید علیهماالسلامریحانه مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم رسید. کتاب را با دست تکریم دریافت داشتم و آن را کتابی یگانه یافتم که شامل و فراگیرِ دانش ها و معارف و حکمت هایی است که در هیچ کتابی جز آن، یافت نمی شود. به راستی این از بدبختی و بداختری است که ما (عالمان اهل سنّت) تا اکنون، بر این اثرِ گرانبها و گرانسنگ و گوهرِ بر جای مانده و جاویدان و پایدار از بر جای مانده های نبوّت و خاندان پیامبر، دست نیافته ایم. من هرگاه این کتاب را مطالعه کردم و در مفاهیم بلند آن اندیشیدم، آن را کتابی یافتم فراتر از کلام مخلوق (آدمیان) و فروتر از کلام خالق (آفریدگار). به راستی که چه کتاب نیکویی است. خداوند شما را در برابر این پیشکش عالی، بهترین پاداش را بخشد و به نشر دانش و ارشاد، توفیق دهد. و شما را از این خدمت می سزد.»

طنطاوی دانشمند مشهور اهل سنت و صاحب تفسیر الجواهر درباره صحیفه سجادیه می گوید: «صحیفه کتابی است یگانه؛ مشتمل برعلوم، معارف و حکمت هایی است که در غیر آن یافت نمی شود؛ حقا از بدبختی و شقاوت ماست که تاکنون به چنین اثر گران بها و جاوید که میراث نبوت و اهل بیت است، دست نیافته‌ایم. من هر چه بیشتر در آن مطالعه و دقت می‌کنم می بینم که بالاتر از کلام مخلوق و پایین تر از کلام خالق است.»

صحیفه کامله و سبک نوشتاری امام سجاد(ع)

عجیب است؛ در صحیفه سجادیه با ادعیه‌ای مواجه هستیم که امام صادق(ع) به عنوان بنیانگذار مذهب شیعه نیز شاهد کتابت آنها بوده‌اند. متوکل بن هارون به عنوان شخصی که در جریان نسخه کتابت یافته توسط امام محمد باقر(ع) قرار داشت از آن به عنوان «صحیفه کامل» یاد می‌کند که به گفته جویا جهانبخش صحیفه پژوه برجسته، اشاره به «کامل بودن مضامین ادعیه در صحیفه سجادیه» دارد. البته به گفته متوکل بن هارون تعداد ادعیه درج شده در صحیفه سجادیه 75 باب بوده که او یازده باب آنها را از دست داده است. با این وجود تعداد ابوابی که به دست ما رسیده کمتر از اینهاست و باید بگوییم 21 دعا از دست رفته است.

با همه این احوال همان تعداد باقی مانده نیز از ارزش فراوانی برخوردار است. از جمله ویژگی‌های مسلم «صحیفه سجادیه» می‌توان به سبک نگارشی ویژه امام سجاد(ع) و همچنین روش منحصر به فرد ایشان در ستایش خداوند اشاره کرد: «ستایش مخصوص خداست به اندازه ستایش نزدیک ترین فرشتگانش به سوی او و به اندازه حمد با کرامت‌ترین مخلوقاتش در نزدش و به قدر حمد مورد پسندترین حمدکنندگانش در حضور او، حمدی که برتریش بر سائر حمدها مانند برتری خدا بر جمیع مخلوقاتش باشد، حمدی که بی نهایت باشد، حمدی که ما را به اطاعت و بخشش او بکشاند!»

یا این جمله که «ستایش مخصوص خداوند است حتی در این زمینه که حمد و ستایش را به انسان آموخت و اگر حمد بر نعمتها را به بندگان نمی آموخت از مرز انسانیت خارج و داخل در مرز حیوانیت می بودند و دیگر با چهار پایان فرقی نمی داشتند!»

با وجود توجه ویژه‌ای که علمای شیعه به صحیفه سجادیه داشته‌اند، نسخ خطی این اثر چندان در دسترس نیستند و از آن جمله نسخه ابراهیم بن علی کفعمی است که سالیان سال اثری از آثار آن نبوده و شیعیان نمی‌دانستند کجاست. این نسخه که به خط یکی از معتبر ترین دعا پژوهانِ شیعه نوشته شده، چندی پیش در یک مجموعه خانگی پیدا شد و نسخه برگردان آن (اسکن شده یا فاکسی‌میله) به تازگی به همت بنیاد محقق طباطبایی و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتشر شده‌است. در آستانه شهادت امام سجاد(ع) و همزمان با رونمایی از این نسخه خطی، ضروری است که فرصت را مغتنم شمرده و در بازسازی جایگاه واقعی این کتاب ارزشمند بکوشیم. به خصوص که انتشار نسخه برگردان به خودی خود (به دلیل تخصصی بودن)، به داشته‌های مخاطبان عام نخواهد افزود و تنها سندی بر اثبات حقانیت «صحیفه سجادیه» است. ناگفته نماند که نسخه کفعمی چهار دعا اضافه بر نسخه‌های دیگر دارد که خود می‌تواند سرفصلی برای آغاز بحث‌های جدید درباره اثر گرانبهای فرزند سیدالشهدا(ع) باشد.

غم انگیز است که با وجود تمام ارزش‌هایی که صحیفه سجادیه دارد و با وجود آنکه مستندات تاریخی به جدّ تعلق آن را به امام چهارم شیعیان اثبات کرده‌اند، از جایگاهی متناسب در میان شیعیان برخوردار نباشد و میراث تربیتی و اخلاقی آن ناگفته باقی بماند

* جماران