جماران: پیامبر گرامی اسلام  صلی الله علیه وآله وسلم سه فرزند پسر به نام های : قاسم ، عبدالله و ابراهیم داشت. دو پسر اولی در مکه از دنیا رفتند وابراهیم نیز به فاصله اندکی در مدینه چشم از جهان فرو بست و بدین ترتیب پدر امت اسلامی  بی پسر گردید و این در عصر جاهلی یک نوع نقص ومایه خفت وخواری تلقی می شد.[1]

در این هنگام مشرکان مکه ومنافقان مدینه که در انتظار چنین فرصتی بودند وبه شدت تحت تاثیر فرهنگ غلط جاهلی قرار داشتند وارزش انسان را تنها در داشتن فرزند پسر می پنداشتند با هیجان و شادی لب به تمسخر وطعنه گشودند که  دیگر محمد صلی الله علیه وآله وسلم عقبه ندارد ، نسلش منقرض خواهد شد. می گفتند  پسرعبدالله اوجاقش کور شده و فرزند پسر ندارد تا راهش  را ادامه داده ودین وآیین پدرش را ترویج کند. آنها دل به این خوش داشتند که چون پیامبر از دنیا رفت دینش نیز به همراه خود برچیده شده و از این جهت آسوده خاطر خواهند شد.[2]

این تبلیغات جاهلی ، حرف های ناهنجار و زخم زبان ها، همچنان ادامه داشت و پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را آزرده خاطر می ساخت و به تبع آن اطرافیان ونزدیکان نیز در تنگنا قرار گرفته بودند. تا این که سوره مبارک کوثر بر رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نازل شد :

بسم الله الرحمن الرحیم. انا اعطیناک الکوثر ،  فصل لربک وانحر، ان شانئک هو الابتر. به نام خداوند بخشنده ومهربان .ای پیامبر! ما به تو کوثرعطا کردیم، پس برای پروردگارت نماز بخوان وقربانی کن وبدان که تنها نسل دشمن تو منقطع است.

به عبارت روشن تر ، ای پیامبر ! هرگز اندوهگین ومضطرب مباش ! گرچه پسرانت را از دست داده ای اما  فقط پسر نیست که مایه افتخار باشد و سرمایه ماندگار تلقی شود، بلکه غیرپسر هم می تواند حتی بهتر از پسر، جایگزین پدر گردد، خلاء ها را پر کند وکاستی ها را جبران نماید وآن کوثر است که ما به  تو ارزانی داشتیم. بیقین  تنها دشمنان تو ابتر ودم بریده هستند وبا این که هر کدام دارای چند پسر قوی هیکل ونیرومند می باشند اما آنها منقطع النسل وبی پیرو خواهند ماند ونسل شان منقرض خواهند شد.

معنا ومنزلت سوره

در اهمیت سوره مبارک کوثر همین بس که اولا: در عین کوتاهی واختصار، پر محتوا ترین وپر برکت ترین سوره های قرآن به شمار می آید. ثانیا: مفردات و ترکیبات این سوره مانند : «انا اعطیناک» ، «الکوثر» ، «فصل» ، «لربک» ، » وانحر» ، «ان شانئک» ، « هوالابتر» فقط در همین سوره آمده ودر جای دیگر تکرار نشده است .[3]

واژه کوثر در لغت به معنای «خیر کثیر» یا « فرد بسیار سخاوتمند» است و در این معنا، همه اهل لغت تقریبا اتفاق نظر دارند. اما از نظر مصداقی این که منظور از کوثر در اینجا کیست یا چیست ، اقوال متعدد ومختلفی وجود دارد. مفسران بزرگ از اهل تسنن وتشیع ، نزدیک به سی معنا ومصداق برای آن ذکر کردند و همان گونه که مرحوم طبرسی در مجمع البیان نوشته  ، همه آنها نیز می توانند محتمل وصحیح باشند.[4] کتاب آسمانی قرآن ، امت اسلامی ، عالمان دینی ، نماز های یومیه ، ولایت اهل بیت علیهم السلام  از جمله آنهاست.

در این میان یک معنا ومصداق ، بیش از سایر معانی ومصادیق ، مهم تر ، شفاف تر و بارزتر جلوه می نماید وبه نوعی می توان گفت اغلب معانی دیگر نیز به آن بازگشت دارد وآن این که بگوییم منظور از کوثر در این  سوره ، حضرت  صدیقه کبری وفاطمه زهرا سلام الله علیها باشند.

 این حقیقت با توجه به شان نزول سوره که در پیش اشاره شد ، وسایر قرائن خارجی به قدری روشن وگویاست که حتی برخی از مفسران وشخصیت های اهل سنت نیز بر آن تاکید دارند ودر برابر شبهات مطرح شده  پیرامون این بحث در صدد پاسخگویی بر آمده  واز آن دفاع نموده اند.[5] چنانکه فخر رازی در کتاب تفسیر خود وقتی پانزده معنا برای کوثر می شمارد ، معنای سومی را به فرزندان پیامبر از نسل فاطمه علیها سلام اختصاص داده ومی نویسد :

« چون این سوره  در رد آنهائی نازل شد که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم را به خاطر نداشتن پسر طعنه می زدند، پس معنای آیه چنین می شود  که خداوند به پیامبر نسلی عطا خواهد فرمود تا دنیا باقیست آنان نیز باقی خواهند ماند. سپس تو نگاه کن وببین در طول تاریخ  چقدر از اهل بیت  علیهم السلام را کشتند  با این همه  عالم مملو از فرزندان فاطمه  علیها سلام است . در حالی که یک نفر از بنی امیه باقی نمانده است که قابل توجه باشد . اما در میان اهل بیت  علیهم السلام  چه شخصیت های بزرگواری  چون : باقر ، صادق ، کاظم  و رضا علیهم السلام  ونفس زکیه  ومانند آنان مشاهده می شوند.»[6]

مرحوم علامه طباطبایی درتفسیر المیزان بعد از نقل چند قول واشاره به 26 نظر از اقوال علما در این مورد می نویسد :

«... این که در آخر سوره فرمود «ان شانئک هوالابتر»، ابترهم در ظاهر به کسی گفته می شود که نسلش منقطع شود وبا توجه به این که جمله از باب «قصر قلب» است ، یا باید منظور از کوثر ، فقط وفقط ازدیاد ذریه باشد که خدای تبارک وتعالی به پیامبر عطا فرمود ویا حداقل مراد اولی « خیر کثیر» شود ومعنای کثرت ذریه در ضمن آن ملحوظ شده باشد  که در غیر این دو صورت ، جمله « ان شانئک هو الابتر » بی فایده خواهد شد وهر گز نمی تواند  معنا ومفهوم درستی داشته باشد.»[7]

      علامه در ادامه می افزاید :

« ... از این جمله استفاده می شود که فرزندان  فاطمه علیها سلام ذریه پیامبر هستند واین خود یکی از پیش گویی های مهم قرآن کریم به شمار  می آید. چون خداوند متعال ، نسل پیامبر را بعد از رحلت آن حضرت به قدری افزایش داد که هیچ نسل دیگری نتوانست با آن رقابت کند ، با این که این نسل در طول تاریخ مصیبت های فراوان دید وقتل وغارت وپراکندگی بسیاری را متحمل شد.»[8]

دونکته پایانی

1 - این که مصداق بارز واتم کوثر، وجود گوهر بار حضرت فاطمه زهرا وفرزندان معصومش هستند، شکی در آن نیست وهمه مفسران اعم از شیعه وسنی بر آن اتفاق نظر دارند. اما همین مفسران وقتی  از کثرت ذریه  پیامبر وفاطمه سخن گفتند ، بیشتر به جنبه های کمی آن عنایت داشتند وبه ابعاد کیفی کمتر توجه نمودند. در برخی تفاسیر جهت تایید مدعا به آمار وارقام سادات در قرن های مختلف اشاره شده است. مثلا نقل کردند در قرن هشتم  به دستور یکی از سلاطین عثمانی از سادات موجود  در کشورهای اسلامی آمار گیری می شود که در آن مقطع ، تعداد سادات ، بالغ بر هیجده میلون نفر می رسد که در نوبه خود مهم هم بوده است.[9]

اما اگردر بُعد کیفی مساله هم تحقیق شود ، به یقین ارزش  وعظمت موضوع بیش از آن خواهد شد.زیرا با قطع نظر از وجود نورانی امامان معصوم علیهم السلام که هر یک به تنهایی رمز عالم هستی هستند، بسیاری از فقها ، علما ، دانشمندان وسایر شخصیت ها از  فرزندان فاطمه در تاریخ ، مطرح می باشند که در تحولات اجتماعی ، سیاسی ، دینی ونشر فرهنگ اسلام ناب محمدی نقش اساسی داشتند و خودشان یک دنیا کوثر به شمار می آیند.

بزرگانی همچون : سید رضی ، سید مرتضی ، سید بن طاووس ، میرزای شیرازی ، سید کاظم یزدی ، حاج آقا حسین قمی ، آیت الله بروجردی ، آیت الله کاشانی ، امام  خمینی ، امام موسی صدر و... که اگر زندگی ، خدمات  وآثار هرکدام جداگانه مورد بررسی قرار گیرد ، به تنهایی در پاسخ به استهزای آن روز مشرکان ومنافقان به پیامبر کافی خواهد بود.

2 – همان طوری که  گفته شد  از مجموع آیات سوره کوثر ، روایات مربوطه وکلمات مفسران چنین بر می آید که  حضرت صدیقه طاهره ، فاطمه زهرا سلام الله علیها کوثر اکمل واتم است، چون این بانوی بزرگ وفرزندانش بیشترین نقش را در حفظ وحراست از اسلام ناب ونشر فرهنگ اهل بیت در طول تاریخ داشته اند.سایر موارد  مثل « امت اسلامی » و« عالمان دینی » هم اگر کوثر نامیده شده اند، شاید به خاطر وجود همین سنخیت بوده است چرا که وجود امت اسلامی من حیث المجموع در تاریخ  باعث حفظ اسلام شده و وجود عالمان دینی در عرصه های گوناگون سبب رشد وشکوفایی وبالندگی دین محمدی  وسیره علوی وفاطمی گشته است.

اگر این تحلیل و« تنقیح مناط» را بپذیریم می توانیم ادعا کنیم که مصادیق کوثر نمی تواند فقط منحصر در آن مواردی باشد که درروایات و اقوال مفسران  آمده است. بنا بر این هر کسی وهر حرکتی در مسیرحفظ وحراست اسلام ونشر فرهنگ اهل بیت قرار بگیرد، خود به خود از مصادیق کوثر خواهد بود. بر این اساس ، انقلاب اسلامی ایران بیقین یکی دیگراز مصداق بارز کوثر است که منشا این همه تحولات در منطقه وجهان شده است، همان طوری که رزمندگان اسلام طی هشت سال دفاع مقدس در راه دفاع از این انقلاب به شهادت رسیدند ویا جانباز شدند نیز می توانند از مصادیق کوثر باشند. چنانکه مبارزات مردم وجوانان سوریه وعراق علیه تجاوزگران داعشی و بیداری اسلامی در کشور های بحرین و یمن نیز ازجمله نمونه های کوثر می توانند به حساب آیند.

همان گونه که مبارزه با هر نوع افراط گری وتفکر داعشی  درداخل و خارج کشور و  هم چنین ترویج فرهنگ علوی واعتدال فاطمی نیز، معنای کوثربه خود می گیرد، لیکن تمام این مصادیق ونمونه ها به حسب شدت وضعف وتاثیر گذاری درجات مختلف دارند وبا هم دیگر فرق می کنند. برغم این تفاوت ، همه به دور یک محورنورانی می چرخند و از آن الهام می گیرند و آن کوثر اتم صدیقه طاهره سلام الله علیها است.

  شاید به همین سبب است که پیامبر خدا در مقام ومنزلت دخترش فرمود: « فاطمة بضعة منی فمن آذاها فقد آذانی و من آذانی فقد آذى الله»[10] فاطمه پاره تن من است پس هر کس او را اذیت کند مرا اذیت کرده و هر کس مرا اذیت کند، خدا را اذیت کرده است‌»  به نقل دیگرى فرمود:« و هی روحی التی بین جنبی،»[11] فاطمه جان و دل من است که در سینه‌ام قرار دارد». و باز فرمود: « و هی نور عینی و ثمرة فؤادی»،او نور چشم و میوه دل من است. [12]