مقولۀ بهره گیری از ماه مبارک رمضان به ویژه درک واقعی فضای روحانی و معنوی لیالی قدر از جمله مهمترین ضرورت ها در تقویت خودسازی فردی و اجتماعی و از جمله شاخصه های کلیدی در حصول تقوا به شمار می آید، لذا ورود عالمانه به فضای معنوی شب های قدر ودریافت حقایق موجود در این شب ارزشمند از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می باشد.

از این رو در این نوشته با بهره گیری از آراء و اندیشه های ارزشمند، حضرت آیت الله مکارم شیرازی، زوایایی بنیادین ازاین شاخصه ها در شب قدر و نیز چگونگی راهکارهای تقویت بندگی در شب قدر به مخاطبان ارائه می گردد:

شب قدر؛ و پیوند آن با حضرت علی (ع)

بدون شک پیوند شب قدر با نام و یاد حضرت علی(ع) ناگسستنی و غیر قابل انکار است، حضرت آیت الله مکارم شیرازی رابطه شب قدر با امام علی (ع) را اینگونه تبیین  کردند: از ویژگی های شب قدر، آمیخته شدن این شب با امام علی (ع) است، گویی خداوند خواسته است که درهای رحمتش را در این شب باز کند و شفیع با آبرویی همچون امام علی (ع)، برای مردم در نزد خداوند شفاعت کند[1].

لذا شب قدر شبی است که از هزار ماه با ارزش‌تر است، و این شب با نام امیرالمومنین علی(ع) آمیخته شده است و می‌توانیم آن حضرت را شفیع خودمان قرار دهیم و برای حل مشکلات جهان اسلام دعا کنیم[2].

بدین ترتیب در نگاه حضرت این مرجع تقلید وجود پیوند معنایی میان شب قدر با حضرت علی (ع) به نحوی است که انسان باید هم تبریک بگوید و هم تسلیت، دلیل تبریک آن است که این شب‌های نورانی و با فضیلت ارزش بسیاری دارد و معادل هزار ماه و یا ۸۰ سال است که باید قدر این فرصت و نعمت بزرگ را دانست و حداکثر استفاده را کرد و تسلیت هم به خاطر شهادت امیرالمومنین(ع) است که تقارن شب‌های قدر با ایام ضربت خوردن و شهادت علی(ع) نیز شاید بدان دلیل باشد که خداوند خواسته مردم چنین شخصیتی بزرگ را برای تقرب الهی واسطه بگیرند.[3]

حقایق شب قدر و اهمیت شب بیست و سوم

در تبیین اهمیت شب بیست و سوم، می توان اینگونه بیان نمود؛ امامان معصومين عليهم السلام شب قدر را به طور دقيق، تعيين نكرده‏اند و آن را مردّد در ميان سه شب (نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم) ذكر فرموده‏اند، تا مؤمنان با انجام اعمال شب‏هاى قدر، در هر سه شب و به دست آوردن حال خوشِ معنوى و كسب فيض در اين شب‏ها، به آمادگى كامل، جهت دريافت عنايات ويژه الهى دست يابند.[4]

هرچند علما، با توجّه به روايات، شب‏هاى بيست و يكم و بيست و سوم را به شب قدر بودن، نزديك­تر مى‏دانند.[5] لیکن در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت ع رسيده است بيشتر روى شب بيست و سوم تكيه شده، در حالى كه روايات اهل سنت بيشتر روى" شب بيست و هفتم" دور مى‏زند.[6]

لذا مطابق برخی از روایات اهمیت شب بیست و سوم رمضان بیشتر از دو شب قدر قبلی است، باید از فرصت پیش آمده استفاده کنیم، خداوند برای دعوت بندگانش به خوبی ها مشوق هایی را قرار داده است که از جمله ی این مشوق ها شب های قدر است تا بندگان به خدا نزدیک شوند و از هوای نفس دوری کنند.[7]

توبه مهمترین ضرورت در شب قدر

بدیهی است دریافت حقایق شب قدر منوط به انجام اعمال عبادی و دینی مختص به این شب مبارک است، لذا باید با اهتمام به انجام مناسک عبادی و دینی در این شب عظیم برای تقویت قرب الهی و خودسازی و تحقق تقوا سعی تلاش نمود.

از منظر حضرت آیت الله مکارم شیرازی مقولۀ توبه از جمله فرصت های کلیدی در شب قدر برای بازگشت از گناهان و تحقّق خود سازی و دریافت رحمت الهی به شمار می آید، از این رو معظّم له در تبیین این مسأله فرمودند:«اهمیت شب قدر بیشتر از هزاران ماه است، لذا یکی از اعمال شب قدر خواندن دو سوره عنکبوت و روم است، زیرا مطالب مربوط به توحید و توبه به سوی خدا در سراسر این دو سوره وجود دارد،و اگر برنامه های این دو سوره را در زندگی پیاده کنیم، برای عمر ما کافی است».[8]

هم چنین ایشان در تشریح اهمیت و جایگاه توبه در شب قدر در آمرزش گناهان در فرصت شب قدر فرمودند؛« باید از فرصت شب‌های قدر استفاده کنیم و از گناهان کوچک و بزرگ خود توبه نماییم».[9]

روایات مختلفی مبنی بر ضرورت ترسیدن آدمی از گناهان کوچک نقل شده است. هرچند گناهان کبیره را هم باید ترک کرد و از آنها هراس داشت، اما گناهان کوچک ممکن است از سوی انسان‌ها نادیده گرفته شوند به همین دلیل اهمیت ندادن به آنها موجب می‌شود خطراتشان گریبان آدمی را بگیرد ضمن اینکه اگر به گناهان کوچک توجه نکنیم به تدریج حجم آنها بسیار زیاد خواهد شد.[10]

لذا بدیهی است نادیده انگاشتن گناهان کوچک به معنای بی‌اعتنایی به نهی کردن خداوند محسوب می‌شود. در ایامی که فرصت درک شب قدر وجود دارد، بهترین کار توبه و بازگشت از گناهان است.

شب قدر برای بازگشت انسان و بخشیده شدن او از بهترین شب ها است. بنابراین در ایام شب‌های قدر که به احیاء و شب زنده داری می پردازیم، از گناهان کوچک و بزرگ خود نیز توبه کنیم.[11]

بنابراین از آنجا كه در شب قدر سرنوشت انسان­ها براى يك سال، بر طبق لياقت­ها و[12] شايستگي­هاى آنها، تعيين مى‏شود، بايد آن شب را بيدار بود، و توبه كرد و خودسازى نمود و به درگاه خدا رفت و لياقتى بيشتر و بهتر براى رحمت او پيدا كرد.[13]

خوشا به حال آن كس كه از فيض عظيم اين شب كه شب نزول قرآن است، بهره‏مند شود و با دعا و مناجات و گريه و توبه، به درگاه حقّ روى آورد و زمينه تقديرات ارزشمند و سرنوشت معنوى و روحانى والايى را براى خويش فراهم سازد.[14]

پیوند شب قدر با قرآن

باید اذعان نمود در آراء و اندیشه های حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دارد.

معظم له نکات کلیدی و ارزشمند پیوند میان قرآن و شب قدر تشریح کردند: در آيات سوره قدر با صراحت اين معنى آمده است كه قرآن در شب قدر نازل شده، و چه پرمعنى است اين سخن؟ شبى كه مقدرات بندگان و مواهب و روزي­هاى آنها تقدير مى‏شود در چنين شبى قرآن بر قلب پاك پيامبر ص نازل مى‏گردد، آيا اين سخن بدان معنى نيست كه مقدرات و سرنوشت شما با محتواى اين كتاب آسمانى پيوند و رابطه نزديك دارد؟! آيا مفهوم اين كلام آن نيست كه نه تنها حيات معنوى شما كه حيات مادى شما نيز با آن رابطه ناگسستنى دارد؟ پيروزى شما بر دشمنان، سربلندى و آزادى و استقلال شما، آبادى و عمران شهرهاى شما همه با آن گره خورده است.[15]

آرى در لحظاتى كه سرنوشت ما تعيين مى‏شود، نبايد انسان در خواب باشد، و از همه چيز غافل و بي خبر كه در اين صورت سرنوشت غم‏انگيزى خواهد داشت! قرآن چون يك كتاب سرنوشت‏ساز است، و خط سعادت و خوشبختى و هدايت انسان ها در آن مشخص شده است بايد در شب قدر،! شب تعيين سرنوشت­ها، نازل گردد، و چه زيبا است رابطه ميان" قرآن" و" شب قدر"؟ و چه پر معنى است پيوند اين دو با يكديگر؟.[16]

شب قدر؛ موهبت الهی به امت اسلامی

از منظر  این مفسر قرآن کریم حقیقت شب قدر را باید در عنایت و موهبت خداوند به امت اسلامی جستجو نمود؛«زیرا شب قدر شبی است سراسر نور و رحمت و خير و بركت و سلامت و سعادت و بى نظير از هر جهت».[17]

هم چنین مقولۀ پیوند میان قرآن و شب قدر در نگاه تفسیری حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی اینگونه آمده است؛ ظاهر آيات سوره قدر نشان مى‏دهد كه شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پيامبر اسلام ص نبوده، بلكه همه سال تا پايان جهان تكرار مى‏شود.

از این رو تعبير به فعل مضارع (تنزل[18])در آیۀ چهارم سورۀ قدر كه دلالت بر استمرار دارد، هم­چنين تعبير به جمله اسميه" سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ"[19] كه نشانه دوام است نيز گواه بر اين معنى است.

به علاوه روايات بسيارى كه شايد در حد تواتر باشد نيز اين معنى را تاييد مى‏كند، ولى آيا در امت­هاى پيشين نيز بوده است يا نه؟.

صريح روايات متعدد اين است كه اين از مواهب الهى بر اين امت مى‏باشد، چنان كه در حديثى از پيغمبر اكرم (ص) آمده است كه فرمود: ان اللَّه وهب لامتى ليلة القدر لم يعطها من كان قبلهم‏، «خداوند به امت من شب قدر را بخشيده و احدى از امت­هاى پيشين از اين موهبت برخوردار نبودند»[20]،[21]

حضرت آیت الله مکارم شیرازی در توصیف این موهبت الهی اینگونه بیان کردند: وقتى ابراهيم (ع) را در آتش نمرودى افكندند فرشتگان آمدند و بر او سلام كردند، و آتش بر او گلستان شد، آيا آتش دوزخ به بركت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر" برد" و" سلام" نمى‏شود؟[22]آرى اين نشانه عظمت امت محمد ص است كه در آنجا بر خليل ع نازل مى‏شوند و در اينجا بر اين امت اسلام‏[23]نازل گردید.[24]

در نتیجه معظم له ضرورت دعا برای حل مشکلات امت اسلامی در شب قدر را مورد تأکید خاص قرار داده و گفتند: در مشكلات بايد دعا كرد، كه دعا كليد حلّ مشكلات است. مخصوصاً در زمان‏ها و مكان‏هايى كه مظان اجابت دعاست مانند ماه مبارك رمضان، و در جوار خانه خدا، و در شب‏هاى قدر و مانند آن، بايد براى مشكلات فردى و اجتماعى و داخلى و خارجى جهان اسلام از قدرت لايزال الهى استمداد جست.[25]

در منظومۀ فکری حضرت آیت الله مکارم شیرازی، شب قدر شبى است سرتاسر سلامت، از آغاز تا پايان، شبی که هم خيرات و بركات الهى در آن شب نازل مى‏شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مى‏گردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مى‏گردند[26]، شبى كه مقدّرات يكسال انسان­ها- بر حسب شايستگى‏ها و لياقت‏هايشان- تعيين مى‏گردد و عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه است[27].

سخن آخر:

باید به هوش بود كه گاهى يك لحظه سرنوشت‏ساز سرنوشت انسان را تا آخر عمر رقم مى‏زند و چه بسا تلخى اين يك لحظه برابر با شيرينى روزگارى، و شيرينى لحظه‏اى معادل با تلخى روزگارى است و خوشا به حال كسى كه در اين لحظه اسب چموش شهوت را كنترل مى‏كند و نمى‏گذارد او را بر زمين زند، چرا كه زمين خوردن همان، ساقط شدن همان!.

تعجب ندارد كه در يك لحظه يا يك روز يا يك شب سرنوشت انسان تعيين شود، كه شب قدر هم يك شب است.[28]

[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم احیای شب بیست و یکم رمضان ، دفتر معظم له، تیر 1393.

[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم احیای شب نوزدهم ماه مبارک رمضان، در مدرسه امیرالمومنین(ع) قم، تیر 1393.

[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در هجدهمین روز از ماه مبارک رمضان در درس تفسیر خود ، (حرم مطهر حضرت معصومه )،13/4/1394.

[4] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 189.

[5] رجوع شود به: اقبال، صفحه 167.

[6] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 189.

[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم احیای شب بیست و سوم رمضان ، دفتر معظم له،تیر1393.

[8] همان.

[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در درس تفسیر سوره مبارکه «احزاب» (حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه س)،7/12/1392.

[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در موضوع لزوم توبه در شب قدر، www.khabaronline.ir.

[11] همان.

[12] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 191.

[13] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 192.

[14] كليات مفاتيح نوين ؛ ص783.

[15] تفسير نمونه، ج‏21، ص: 156.

[16] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 192.

[17] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 187.

[18] تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ.

[19] سورۀ قدر ، آیۀ 5.

[20] " در المنثور" جلد 6 صفحه 371.

[21] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 190.

[22] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 186.

[23] تفسير فخر رازى، جلد 32 صفحه 36.

[24] تفسير نمونه، ج‏27، ص: 187.

[25] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص127.

[26] تفسير نمونه ؛ ج‏21 ؛ ص147.

[27] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.

[28] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج‏1 ؛ ص352.

منبع:حوزه