عصر ایران؛ مهرداد خدیر- «رسانه‌ها چه مکتوب چه فضای مجازی، نماز جمعه را تخریب نکنند، خوش‌حال نباشند که نماز جمعه خلوت شده است. الحمدلله صدا و سیما در میدان است.»

این سخنان را آقای سید احمد خاتمی در چهلمین سالروز اولین نماز جمعه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی (پنجم مرداد 1358 به امامت آیت الله طالقانی) در خطبه‌های نماز جمعه تهران (چهارم مرداد 1398) ایراد کرده است.

نویسنده این سطور که آیت‌الله طالقانی را از پیش از انقلاب می‌شناخت و در نوجوانی در اولین نماز جمعه تهران حاضر شد و هنوز پس از 40 سال آن صدای گرم، آن سرفه‌های ناشی از سال های حبس و تبعید، آن حضور دو میلیونی (نصف جمعیت آن روز تهران) و آن همه تنوع سیاسی شرکت کنندگان و رجال و آن جدا نساختن مردم از مقامات را به خاطر دارد و در کام ها همچنان شیرین است.

بنا براین نکاتی که در ادامه خواهد آمد از زبان کسی نیست که با نماز جمعه در حال و هوای 58 بیگانه باشد.

1. مشخص نیست منظور از «تخریب نماز جمعه» چیست؟ این که گفته شود چرا زمانی دو میلیون نفر به نماز جمعه می‌رفتند و اکنون این تعداد بسیار بسیار کمتر شده تا آسیب شناسی شود آیا تخریب به حساب می آید؟ ضمن این که گمان نمی کنم تا کنون به این صراحت واژه «خلوتی» به کار رفته باشد.

این که گفته شود روزگاری امامان جمعه در حد آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله منتظری و آیت‌الله خامنه‌ای یا هاشمی رفسنجانی یا رییس یکی از قوای سه‌گانه بودند و اکنون دست‌کم دربارۀ امامان جمعه موقت چنین نیست، آیا تخریب نماز جمعه است؟

2. در دهه 60 شنیدن خطبه‌های هاشمی رفسنجانی حتی برای منتقدان نظام اهمیت داشت و جمعه‌ها میلیون‌ها شنونده داشت. آقای احمد خاتمی آیا می دانند اکنون به جز اهل رسانه که به اقتضای کار اطلاع رسانی خطبه های ایشان را مستقیما گوش می دهند دیگران تا چه میزان پی گیری می کنند؟

3. تقسیم رسانه‌ها به مکتوب و مجازی از یک طرف و صدا و سیما در جانب دیگر هم جالب است. این که مکتوب‌ها و مجازی‌ها از خلوت شدن نماز جمعه خوش‌حال‌اند ولی صدا و سیما خوش حال نیست و مردم را تشویق می‌کند نیز از آن دست ادعاهاست که در اصطلاح اهل منطق یا فلسفه به آن «ادعای مرکب» می گویند. یعنی اول باید ثابت کنید که گروه اول خوشحال اند تا بر اساس آن ثابت کنید این خوش حالی به قصد تخریب است و دوم این که ثابت کنید ربط آن با صدا وسیما چیست؟

اول که خبر را شنیدم پنداشتم ایشان می گوید اگر رسانه های مکتوب و مجازی خلوت نشان می دهد صدا وسیما لابد ناخلوت و پرازدحام نشان می دهد و این عجیب به نظر می رسید و بعد که متن کامل را دیدم دانستم منظور این است که صدا وسیما تشویق می کند.

منتها همین که گزاره واقعی «خلوت شدن نماز جمعه» را در سخنان خود آورده اند قابل توجه است.

4. خلوت شدن نماز جمعه اما دلایل متعددی دارد و بی آن که بحث خوش‌حالی یا ناخوش‌حالی در میان باشد این نکات را می توان برشمرد:

نخست این که امامان جمعه، دیگر مقامات رده اول کشور نیستند و این قاعده در خصوص امامان جمعه موقت بیشتر صدق می کند.

دوم این که مضامین خطبه ها خصوصا وقتی افرادی چون آقای احمد خاتمی در تهران یا علم‌الهدی در مشهد سخن می گویند غالبا تکراری و از پیش قابل حدس است. انتقاد از بی حجابی و موسیقی مضمون ثابت در هفته های مختلف و به نسبت گرم وسرد شدن هوا یا برگزاری کنسرت هاست به اضافه توصیه به دولت برای رسیدگی به فقرا و جمله خاصی که نشان بدهد مطالعه ویژه ای  انجام شده کمتر شنیده می شود و از این رو جذابیت گذشته را ندارد و از پیش قابل حدس است. از همه جالب تر خطاب قرار دادن پلیس برای برخورد است. حال آن که مخاطب روحانی باید مؤمنین باشد و در خطبه نمی توان دستور برخورد صادر کرد.  

هرچه موضع رسمی باشد همان را تکرار می کنند و حتی کلمات و تعابیر شبیه هم اند و نظر شخصی مانند آنچه از خطبه های مرحوم دعاگو امام جمعه فقید لواسانات می شنیدیم کمتر ابراز می شود.  

انگیزه حاضران البته بیشتر یا اعلام وفاداری سیاسی است یا کسب ثواب مذهبی یا انجام مأموریت اداری (در مواردی که سازمان دهی شده شرکت داده می شوند) و اگر در پایان از حاضران پرسیده شود بعید است نکته افزدونی تازه ای دریافت کرده باشند. البته به عنوان میتینگ سیاسی یا نشست و اجتماع مذهبی به لحاظ حضور احساس قناعت و رضایت می کنند و می دانیم مراسم عبادی یا سیاسی تنها به قصد استماع سخنرانی نیست و صرف حضور یا نشان دادن حضور نیز برای برخی کفایت می کند اما باز هم بهتر است سخنران قبلا مطالعه کرده باشد و روزنامه های خاص و بولتن ها ر‌ا کافی نداند.

دلیل سوم این که میان گرایش سیاسی امام جمعه با اکثریت رای دهندگان تفاوت ایجاد شده است؟ طالقانی نفر اول انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی بود. پس در جایگاه امام جمعه تهران صدای اکثریت را هم انعکاس می داد.

آیت الله منتظری هم نفر دوم همان انتخابات بود و سومین امام جمعه (آیت الله خامنه‌ای) در انتخابات مجلس شورای اسلامی در میان 5 نفر اول بودند.

اکنون اما آقای احمد خاتمی هر چند عضو خبرگان است اما به گرایشی تعلق دارد که نه در انتخابات ریاست جمهوری و نه در مجلس شورای اسلامی نه در شوراها در تهران موفق نبودند و طبیعی است که صدای اکثریت از این تریبون شنیده نشود.

5. شیفتگی ایشان به صدا و سیما هم جالب است. همچنان این نگاه در صاحب منصبان ما غالب است که صدا و سیما را بر رسانه های دیگر ترجیح می دهند و دل به آمارهایی خوش می دارند که نشان دهنده استفاده مردم از برنامه های صدا وسیماست. در پشت صحنه ای از برنامۀ تلویزیونی «عصر جدید» هم دست‌یار احسان علیخانی بادی به غبغب انداخت و گفت تعداد شرکت کنندگان در نظر سنجی ما و امیتاز دهی به شرکت کنندگان را با فالوورها یا دنبال کننده ها در فضا‌ی مجازی مقایسه کنید تا همچنان معلوم شود هیچ چیز جای «رسانه ملی» را نمی گیرد.

این قاعده شاید درباره برنامه های سرگرم کننده به خاطر رایگان بودن استفاده از صدا وسیما و کمبود یا پرهزینه بودن مکان‌های تفریحی صدق کند اما آیا واقعا امام جمعه موقت تهران تصور می کنند به صرف تبلیغ و تشویق در صدا وسیما مردم برای شرکت در نماز جمعه انگیزه پیدا می‌کنند یا زمینه های دیگری باید فراهم آورد؟